گاهنامه درفش شماره 3

‫سال دوم شماره ی سوم اردتشهبی ‪98‬‬ ‫صاحب امتیاز‪:‬‬ ‫انجمــن علمــی اترخی دااگشنه شــهید بهشـ یـت‬ ‫ف‬ ‫نش‬ ‫رهیرد ش‬ صفحه 1 صفحه 2 ‫ﮔاهنامه علمی دانﺸجویی درفﺶ‬ ‫صاحب امتیاز ‪:‬‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﻰ ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﻰ‬ ‫مدیر مﺴﺌول‪:‬‬ ‫ﺧﺸﺎﯾﺎر رﺿﻮى ﺟﯿﻔﺎﻧﻰ‬ ‫سردﺑیر‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺤﺴﻨﻰ‬ ‫نویﺴندﮔان ایﻦ شماره‪:‬‬ ‫ﺧﺸﺎﯾﺎر رﺿﻮى ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﯾﻌﻘﻮب زاده‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻬﺰادﭘﻮر ‪ ،‬زﻫﺮا ﻫﺎﺷﻤﻰ‬ ‫ﻧﺎﻫﯿﺪ ﺑﺪﯾﻬﻰ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺤﺴﻨﻰ‬ ‫ﺷﺎﯾﺎن رﯾﺤﺎﻧﻰ ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺻﺎدﻗﻰ‬ ‫ﻣﺮﯾﻢ رﺷﯿﺪى ‪ ،‬اردﺷﯿﺮ ﻣﻮﺑﺪ‬ ‫اﻣﯿﻦ داوودى‪ ،‬ﻣﻬﺴﺎ ﻓﺮﻫﺎدى ‪ ،‬زﻫﺮا ﻋﻤﺎرﺗﻰ‬ ‫ویراستار‪:‬‬ ‫ﻧﺎﻫﯿﺪﺑﺪﯾﻬﻰ‬ ‫طراح و صفحه ارا‪:‬‬ ‫ﯾﮕﺎﻧﻪ ارﺷﺪى‬ صفحه 3 ‫فهرست مطالب‬ ‫شماره صفحه‬ ‫ایران و فرزندان خانقاه ‪ :‬پرونده ویژه صفویه‬ ‫هویت ملی در عصر صفوی‬ ‫بررسی علل ناکامی روابط خارجی دولت صفوی با دولت های اروپایی‬ ‫بررسی سنن ازدواج در عصر صفوی‬ ‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫بررسی پوشاک صفویه‬ ‫نگاهی به معماری عصر صفوی از نگاه سیاحان‬ ‫‪17‬‬ ‫‪21‬‬ ‫تاریخ در عرصه عمومی‬ ‫رشته تاریخ و مشکالت معاصر ‪ :‬با تمرکز بر مسئله اشتغال‬ ‫تاریخ‪ ،‬تکنولوژی و گردش اطالعات‬ ‫تهدید ها و فرصت های دنیای مجازی‬ ‫‪24‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪31‬‬ ‫تاریخ و هنجار ها‬ ‫‪33‬‬ ‫تاریخ در مقام معلمی دلسوز‬ ‫نگاه ایدئولوژیک به ایران‪،‬ضرورت بازگشت به ایران‬ ‫‪34‬‬ ‫ادیان و اساطیر در قلمروی تاریخ‬ ‫پیامبر اسالم و موعودشناسی یهود‬ ‫حیات پس از مرگ در دین زرتشت‬ ‫هرا بانوی قدرت‬ ‫‪35‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪41‬‬ ‫حیات اجتماعی در اینه تاریخ‬ ‫حقوق و منزلت زنان در عصر ساسانی‬ ‫‪44‬‬ صفحه 4 ‫ا�ان و ��ز�دا ن ﺧا�ﻘاه ‪:‬‬ ‫�و�ده و�ه ��وهی‬ صفحه 5 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تﮑویﻦ هویت ایرانی در عﺼر صفوی‬ ‫خﺸایار رﺿوی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی تهران‬ ‫تکویــن هویــت ایرانــی در قالــب مــدرن‬ ‫ان‪ ،‬مراحــل مختلــف تاریخــی را پشــت‬ ‫ســر گذاشــته اســت و ایــن رونــد همچنــان‬ ‫نیــز ادامــه دارد‪ .‬پژوهــش حاضــر بــه‬ ‫جایــگاه تاریخــی عصــر صفــوی در تکویــن‬ ‫هویــت ایرانــی در بعــد ملــی میپــردازد‪.‬‬ ‫در مجمــوع‪ ،‬میتــوان ایــن دوره را دورۀ‬ ‫بازافرینــی هویــت ملــی در ایــران دانســت‬ ‫دیــدگاه اندیشــمندان ﻏربــی دربــارۀ‬ ‫ســابقه ملــت در ایــران‬ ‫اریــک هابزبــاوم ســابقۀ ملــت در ایــران را بــه‬ ‫عهــد ساســانیان مربــوط میدانــد‪ ،‬از نظــر‬ ‫ایشــان شــاهان ساســانی بــا تشــکیل دولــت‬ ‫ملــی بــه خلــق سلســلههای اســاطیری‬ ‫بــرای تاییــد ملــت و دولــت تاریخــی ایرانیــان‬ ‫دســت یازیدنــد تــا تاییــدی بــرای خــود‬ ‫بیافریننــد‪ .‬هابزبــاوم معتقــد اســت بــه جــز‬ ‫کشــورهای چیــن‪ ،‬کــره‪ ،‬ویتنــام‪ ،‬ایــران و‬ ‫مصــر کــه دارای موجودیــت سیاســی بالنســبه‬ ‫دائمــی و قدیمــی بودهانــد و اگــر در اروپــا‬ ‫واقــع میشــدند انهــا را بــه عنــوان ملــل‬ ‫تاریخــی میشــناختند‪ ،‬عمــر بســیاری از‬ ‫ملــل دیگــر در زمــان استقالشــان از چنــد‬ ‫دهــه فراتــر نمــیرود (احمــدی‪.)۱۳۵:۱۳۸۳،‬‬ ‫همچنیــن از نظــر و‪ .‬ب فیشــر‪ ،‬ایــران در زمــره‬ ‫کشــورهایی اســت کــه بــه ســبب دارا بــودن‬ ‫خصایــل ممتــاز و پرتــوان خــود در کنــار‬ ‫معــدود ملتهایــی اســت کــه در جهــان‬ ‫از قــدرت منحصــر بــه فــردی بــرای تــداوم‬ ‫و اســتمرار فرهنــگ و شــخصیت خــاص‬ ‫برخــوردار بودهاســت‪ ،‬بنابرایــن از نظــر وی‬ ‫ایــران را نمیتــوان جــز کوچکتــری از‬ ‫یــک واحــد بــزرگ فرهنگــی بــه شــمار اورد‪،‬‬ ‫بلکــه بایــد بــه عنــوان یــک واحــد همبســته‬ ‫دانســت کــه همــواره دارای نهادهــای‬ ‫فرهنگــی و تاریخــی خویــش بــوده و حتــی‬ ‫بــر روی دیگــران هــم تاثیرگــذار بودهاســت‬ ‫(احمــدی‪ .)۱۳۶:۱۳۸۳،‬بــا ایــن حــال بــه‬ ‫تعبیــر هابزبــاوم قــرار گرفتــن ایــران در‬ ‫اســیا و دور بــودن از کانــون نظریهپردازهــای‬ ‫علمــی بــه عنــوان یــک ملــت تاریخــی باعــث‬ ‫شــده در نظــر برخــی صاحــب نظــران در‬ ‫حاشــیه قــرار گیــرد‪ .‬اســمیت بــا اذعــان بــه‬ ‫اروپــا محــوری مطالعــات دربــارۀ ملتهــای‬ ‫تاریخــی از اینکــه اوارگان یهــودی ملتــی‬ ‫تاریخــی بــه حســاب مــی اینــد‪ ،‬امــا‬ ‫ملتهــای باســتانی ایــران‪ ،‬بابــل و اشــور‬ ‫مــورد توجــه قــرار نمیگیرنــد بــر همکارانــش‬ ‫خــرده میگیــرد (اســمیت‪.)۱۳۸۳،‬‬ ‫اســمیت در مقــام رد نظریههــای قائــل‬ ‫بــه مــدرن بــودن هویتهــای ملــی‪ ،‬بــه‬ ‫عنــوان نمونــه از ملتهــای ایــران و مصــر‬ ‫در دوران باســتان ســخن میگویــد‪ ،‬امــا‬ ‫تــداوم ایــن دو ملــت را بــه جهــت پذیــرش‬ ‫نوکیشــی و هجــوم بیگانــگان در دورۀ قــرون‬ ‫میانــه نمیپذیــرد (اســمیت‪.)۱۴۰،۱۳۸۳:‬‬ ‫اســمیت احیــای ایــران را بــه دورۀ مشــروطه‬ ‫در اوایــل قــرن بیســتم مربــوط میدانــد‬ ‫کــه مــردم ایــران دودمــان خودشــان را‬ ‫برپــا کردنــد (همــان‪ .)۱۴۵:‬بــا ایــن حــال او‬ ‫در جــای دیگــر دورۀ صفویــه را در تاریــخ‬ ‫ایــران یــک نمونــه اســتثنایی در ملتهــای‬ ‫تاریخــی ماقبــل مدرنیتــه بــه حســاب‬ ‫مــیاورد و در نقــض دیــدگاه مــدرن بــودن‬ ‫هویتهــای ملــی بــه ان اســتناد میکنــد‪.‬‬ ‫مســیر متفــاوت ملیگرایــی ایرانــی‬ ‫بــا ناسیونالیســم اروپایــی‬ ‫نقــش دیــن اســام بــه عنــوان یــک عنصــر‬ ‫بســیار فعــال در جوامــع مســلمان و بــه ویــژه‬ ‫نقــش مذهــب شــیعه در بازیابــی دولــت ملــی‪،‬‬ ‫اتحــاد‪ ،‬انســجام و هویــت ملــی در ایــران‬ ‫‪6‬‬ ‫چهــار قــرن اخیــر‪ ،‬در میــان ســایر عناصــر‬ ‫هویتــی بــس مهــم و درخــور تعمــق خــاص‬ ‫اســت‪ ،‬حــال انکــه در جوامــع غربــی‪ ،‬دیــن‬ ‫بــه عنــوان عنصــری از عناصرهویــت ملــی‬ ‫نقــش دســت چنــدم دارد یــا کامــا ایزولــه و‬ ‫حاشــیهای اســت و حتــی رویکــرد مدرنیســم‬ ‫در تبییــن هویــت ملــی برپایــه مــرگ دیــن‬ ‫در عرصــۀ اجتماعــی شــکل میگیــرد‪.‬‬ ‫از دیگــر تفاوتهــای ماهــوی میــان ملتهــای‬ ‫تاریخــی و ملتهــای مــدرن‪ ،‬ایدئولــوژی‬ ‫ناسیونالیســتی اســت‪ .‬مدرنیســتها اغلــب‬ ‫بــر دو اصــل بــرای اثبــات ملتهــا تمســک‬ ‫میجوینــد‪ :‬نخســت اینکــه ملتهــا بــه‬ ‫وســیلۀ ناسیونالیســم پدیــد امدهانــد و دیگــر‬ ‫اینکــه ملتهــا در ظــرف شــهروندی و جوامــع‬ ‫دموکراتیــک قابــل ظهورانــد؛ چنانکــه در نقــد‬ ‫ایدههایــی کــه بــه ملتهــای تاریخــی ارجــاع‬ ‫میدهنــد‪ ،‬عــدم وجــود ناسیونالیســم فراگیر در‬ ‫جوامــع ســنتی را مــاک درســتی نظــر خــود‬ ‫قلمــداد میکننــد‪ .‬بــا وجــود ایــن هرگــز‬ ‫نمیتــوان از عــدم وجــود ناسیونالیســم در‬ ‫دورۀ ســنتی ســخن گفــت‪ ،‬بلکــه باالتــر از ان‪،‬‬ ‫حــس همبســتگی مبتنــی بــر ناسیونالیســم‬ ‫ســرزمینی‪ ،‬اعتقــادی‪ ،‬خونــی و نــژادی و‬ ‫سرنوشــت مشــترک نیــز بــه نحــو اشــکار‬ صفحه 6 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫در ملت هــای تاریخــی دیــده شده اســت‪.‬‬ ‫چنانکــه اســطوره های ملــی رســتم‪ ،‬کاوه‬ ‫اهنگــر‪ ،‬ارش کمانگیــر و ده هــا نمونــه از‬ ‫ایــن نــوع در ادبیــات ملــی ایــران نشــانه‬ ‫حــس ملی گرایــی و دوســت داری وطــن‬ ‫ملــی اســت کــه در شــاهنامه فردوســی بیــان‬ ‫شده اســت‪ .‬امــا ملت هــای تاریخــی براســاس‬ ‫ایدئولــوژی ناسیونالیســم‪ ،‬ان ســان کــه در‬ ‫دوره معاصــر شــاهدیم‪ ،‬خلــق نشــده اند‪،‬‬ ‫بلکــه مبتنــی بــر اقــوام سیاســی‪ ،‬مذهــب و‬ ‫منابــع فرهنگــی و زبــان شــکل گرفته انــد‪.‬‬ ‫هویت ملی پیش از دورۀ صفوی‬ ‫دکتــر شــریعتی در کتــاب بازشناســی هویــت‬ ‫ایرانی_اســامی‪ ،‬دوره اســامی در ایــران‬ ‫را بــه چنــد مرحلــه تقســیم کرده اســت‪.‬‬ ‫دورۀ فتــرت‪ ،‬دورۀ ناسیونالیســم (قــرون‬ ‫دوم تــا چهــارم هجــری)‪ ،‬دورۀ بیگانــگان‬ ‫(حکومــت هــای غزنــوی‪ ،‬ســلجوقی‪،‬‬ ‫خوارزمشــاهیان‪ ،‬مغــول‪ ،‬تیموریــان و‪ ،)...‬دورۀ‬ ‫ناسیونالیســم (دورۀ صفویــه) و دوره جدیــد‬ ‫تقســیم کرده است(شــریعتی‪.)۶۸:۱۳۷۶،‬‬ ‫دکتــر زریــن کــوب نیــز تاریــخ ســه جلــدی‬ ‫«روزگاران ایــران» را بــه ترســیم خــط ســیر‬ ‫هویتــی قــوم ایرانــی از مادهــا تــا دوره‬ ‫حاضــر اختصــاص داده اســت‪ .‬زریــن کــوب‬ ‫دو قــرن اول اســامی را مرحلــه ســردرگمی‬ ‫و بی هویتــی ایرانیــان می دانــد و دوره‬ ‫قیام هــای متوالــی ایرانیــان از ابومســلم و‬ ‫خونخواهــان او تــا تشــکیل حکومت هــای‬ ‫ایرانــی را ســراغاز حیــات اجتماعــی‪ ،‬فرهنگــی‬ ‫و سیاســی مــردم ایــران برشــمرده و طلــوع‬ ‫حکومــت طاهریــان را اغــاز رنســانس و‬ ‫رســتاخیز ایرانیــان بــه حســاب مــی اورد‪.‬‬ ‫از نظــر زریــن کــوب ســامانیان‪ ،‬ال بویــه و‬ ‫ســایر حکومت هــای محلــی ان عصــر از‬ ‫نظــر سیاســی بــه خالفــت اســامی تکیــه‬ ‫داشــته اند‪ ،‬امــا از نظــر فرهنگــی و اداری‪،‬‬ ‫ایرانــی و پشــتیبان فرهنــگ‪ ،‬زبــان و اداب‬ ‫و رســوم ایرانــی بوده انــد‪ .‬زریــن کــوب‬ ‫عالوه بــر حکومت هــای ایرانــی‪ ،‬سلســله های‬ ‫تــرک غزنــوی‪ ،‬ســلجوقی و خوارزمشــاهی را‬ ‫نیــز از نظــر فرهنگــی و دیــوان اداری‪ ،‬ایرانــی‬ ‫می دانــد‪ .‬ســپس دوره هــای مغــول و تیموریان‬ ‫را مرحلــه ای از ویرانــی ایــران می دانــد کــه‬ ‫در پــی ان حکومــت ملــوک الطوایفــی شــکل‬ ‫می گیــرد تــا زمانــی کــه حکومــت صفویــان‬ ‫دولــت ملــی را در ایــران بنیــان می گــذارد‪.‬‬ ‫ایرانیــان در کالم‪ ،‬فقــه‪ ،‬حدیث‪ ،‬تاریخ‪ ،‬فلســفه‬ ‫و ســایر علــوم اســامی‪ ،‬حتــی ادبیــات‪ ،‬صــرف‬ ‫و نحــو‪ ،‬فقــه و اللغــه عــرب سررشــته دار دیــن‬ ‫اســام شــدند‪ .‬امــا در کنــار ایــن اشــتیاق‬ ‫روزافــزون بــه دیــن جدیــد‪ ،‬هرگــز هضــم‬ ‫شــدن در فرهنــگ قــوم عــرب را نپســندیدند‪.‬‬ ‫بــه تعبیــر شــریعتی پذیــرش دیــن اســام‬ ‫و دوری کــردن از فرهنــگ مهاجمــان یــا‬ ‫بــه عبــارت دیگــر ایرانــی مانــدن در عیــن‬ ‫اســامی شــدن را در ایــن دوره تجربــه کردنــد‬ ‫(شــریعتی‪ .)۱۶۸:۱۳۷۶،‬در واقــع ایرانیــان‬ ‫تنهــا مردمــی بودنــد کــه اســام را بــا عربیــت‬ ‫نپذیرفتنــد و بــه وســیلۀ اســام‪ ،‬فرهنــگ‬ ‫خــود را بــر ملــل شــرق و غــرب عرضــه‬ ‫کردنــد (شــریعتی‪ .)۲۰۸:۱۳۷۶،‬ایرانیــان در‬ ‫کنــار فــرق گذاشــتن میــان پذیــرش دیــن‬ ‫اســام و پذیــرش ســلطه فرهنگــی قــوم‬ ‫عــرب‪ ،‬در کنــار اســتفاده ظریــف و دقیــق‬ ‫از ایــن امکانــات بــرای ثبــت و معرفــی‬ ‫فرهنــگ خــود عملــی ســاختند‪ .‬مرحــوم‬ ‫شــریعتی حضــور فعــال ایرانیــان در عرصــه‬ ‫علــوم اســامی را چنیــن ترســیم کرده اســت‪:‬‬ ‫یــک ملــت همیشــه بــه طــور مســتقیم‬ ‫ابــراز وجــود نمیکنــد وگاه غیرمســتقیم‬ ‫لیاقــت‪ ،‬نبــوغ‪ ،‬اســتعداد و خالقیــت رهبــری‬ ‫و فرهنگ زایــی خویــش را ظاهــر می ســازد‬ ‫و ان هــم بــه گونــه ای کــه پیــش از خــود‪،‬‬ ‫دیگــران از وی ســخن گوینــد و بــه تشــخص‬ ‫وجــودی وی پــی برنــد و عمــا در قلمــرو‬ ‫نفــوذ و غلبــه معنــوی وی قــرار گیرنــد‪ .‬ایــن‬ ‫چنیــن اســت کــه انجــا کــه تنهــا ســخن از‬ ‫فلســفه اســامی اســت و یــا حتــی از زبــان‬ ‫و ادب عــرب‪ ،‬بوعلــی‪ ،‬فارابــی‪ ،‬بیرونــی‪،‬‬ ‫شــیخ طوســی‪ ،‬غزالــی و رازی انــد کــه ســخن‬ ‫می گوینــد و یــا صــرف و نحــو‪ ،‬لغــت‪ ،‬معانــی‬ ‫و بیــان‪ ،‬بدیــع و حتــی نخســتین کتــاب لغــت‬ ‫زبــان را ایرانیــان تدویــن می کننــد و هنــر‬ ‫نویســندگی و نثــر ادبــی بــا قلــم ایرانیانــی‬ ‫چــون عبدالحمیــد کاتــب و ابــن مقفــع‬ ‫اغــاز می شــود (شــریعتی‪.)۲۰۸:۱۳۷۶،‬‬ ‫بــا ورود حکومت هــای تــرک نــژاد گرایشــات‬ ‫شــدید بــه هویــت ایرانــی تــا انجــا پیــش‬ ‫رفــت کــه تــرکان غزنــوی و ســلجوقی و‪ ...‬نیــز‬ ‫پیشــینه ای خیالــی از پادشــاهان ایرانــی بــرای‬ ‫خــود درســت کردنــد‪ .‬از عناصــر هویــت ایرانی‬ ‫کــه نقــش بزرگــی در بازتولیــد هویــت ایرانــی‬ ‫در ایرانیــان مســلمان‪ ،‬پیشــینه تاریخــی ایران‬ ‫و بخــش تاریــخ اســاطیری و از جملــه اســاطیر‬ ‫ایرانــی اســت‪ .‬رواج مفاهیــم اســاطیری ایــران‬ ‫در فرهنــگ عامــه و تــداوم نســل بــه نســل‬ ‫ان هــا تــا مرحلــه ثبت شــان در شــاهنامه ها‬ ‫‪7‬‬ ‫و از جملــه در معروف تریــن ان هــا یعنــی‬ ‫شــاهنامه فردوســی‪ ،‬حافظــه تاریخــی ایرانــی‬ ‫را بــا گذشــته تاریخــی خــود پیونــد داد‬ ‫(اشــرف‪ ۱۵۴:۱۳۸۳،‬و احمــدی‪.)۱۶۹:۱۳۸۳،‬‬ ‫حمیــد احمــدی نیــز از جملــه علــل‬ ‫خیــزش حکومت هــای ایرانــی را نفــوذ‬ ‫عمیــق اســطوره های ایرانــی در جامعــه‬ ‫می دانــد‪ .‬شــاید بــه همیــن دلیــل بــود‬ ‫حتــی ســلطان محمــود غزنــوی تــرک نــژاد‬ ‫خــود را بــه بهــرام گــور و گاه کیخســرو‬ ‫منســوب می‪‎‬کــرد‪ .‬برایــن اســاس از نظــر‬ ‫ایشــان اســطوره و تاریــخ از عناصــر اصلــی‬ ‫هویــت ایرانــی اســت کــه از قدیــم وجــود‬ ‫داشــته اســت (احمــدی‪.)۱۷۰:۱۳۸۳،‬‬ ‫شــکل گیری هویــت ملــی در‬ ‫عصــر صفــوی‬ ‫پــس از ایلخانــان و افــول تیموریــان‪ ،‬ایــران‬ ‫عرصــۀ تاخــت و تــاز ملــوک الطوایــف و‬ ‫جوالنــگاه تهاجــم قبایــل ترکمــن شــد‪ .‬در این‬ ‫میــان اوزون حســن اق قویونلــو‪ ،‬کــه پــس از‬ ‫چنگیزخــان و تیمــور لنگ کبادۀ جهانگشــایی‬ ‫می کشــید‪ ،‬والیــات پراکنــدۀ ایــران زمیــن را‬ ‫دوبــاره گــرد هــم اورد و پایه هــای امپراتــوری‬ ‫بزرگــی را بنیــاد گــذارد کــه راه را بــرای‬ ‫تاســیس امپراتــوری صفــوی همــوار کــرد‪.‬‬ ‫اگــر در دوران ایلخانــان بــرای نخســتین بــار‬ ‫مفهــوم ساســانی «ایــران زمیــن»‪ ،‬بــه منزلــۀ‬ ‫مفهومــی بــرای دوران ایلخانــی‪ ،‬احیــا شــد؛‬ ‫در عصــر صفــوی بــرای نخســتین بــار (پــس‬ ‫از افــول ساســانیان) مبنــای دینــی هــم‬ ‫بــرای ان پدیــد امــد و پایه هــای پنــج گانــه‬ ‫تاریخــی‪ ،‬جغرافیایــی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬فرهنگــی‬ ‫و دینــی کــه در زمــان ساســانیان تدویــن‬ ‫و ثبــت شــده بود بــرای ان فراهــم امــد‪.‬‬ ‫والتــر هینتــس بــا تالیــف کتــاب‬ ‫«تاســیس دولــت ملــی در ایــران»‬ ‫تاســیس دولــت صفــوی در ایــران را‬ ‫اغــاز دولــت ملــی ایــران دانسته اســت‪.‬‬ ‫هینتــس دربــارۀ تاســیس دولــت‬ ‫اورده اســت‪:‬‬ ‫ایــران‬ ‫در‬ ‫ملــی‬ ‫زوال کار حکومــت اق قویونلــو کــه بــه صورت‬ ‫غیرقابــل وقفــه ای شــروع شــده بود‪ ،‬از نظــر‬ ‫تیزبیــن اســماعیل کــه شــخصیت کامــا کامل‬ ‫و زودرس او یکــی از جالب تریــن و بدیع تریــن‬ ‫حــوادث تاریــخ جهــان اســت‪ ،‬پوشــیده‬ ‫نمانــد‪ .‬هنگامــی کــه در اخــر ســال ‪۱۴۹۹‬‬ ‫میــادی‪ ،‬مصــادف بــا ‪ ۹۰۵‬هجــری‪ ،‬او یعنــی‬ ‫پســر بچــه ای کــه هنــوز ســیزده ســال تمــام‬ صفحه 7 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫نداشــت‪ ،‬از الهیجــان خــارج شــد تــا میــراث‬ ‫جــدش اوزون حســن را قبضــه کنــد‪ ،‬تاریــخ‬ ‫حکومــت روحانــی اردبیــل بــه پایــان امــد و‬ ‫تاریــخ دولــت واحــد ملــی و ایرانــی سلســله‬ ‫صفــوی اغــاز شــد (هینتــس‪.)۱۳۶:۱۳۴۶،‬‬ ‫اغلــب صاحــب نظــران بزرگ تریــن اقــدام‬ ‫شــاه اســماعیل صفــوی را رســمی نمــودن‬ ‫مذهــب شــیعه در ایــران دانســته اند‪.‬‬ ‫بــدون تردیــد اقــدام شــاه جــوان صفــوی‬ ‫ماندگار تریــن اثــر بــرای حفــظ وحــدت‬ ‫ارضــی و احیــای دولــت ملــی و هویــت ملــی‬ ‫در پنــج قــرن اخیــر در ایــران بــه حســاب‬ ‫می ایــد‪ .‬تــا انجــا کــه برخــی صاحــب نظــران‬ ‫ایــن اقــدام وی را بزرگ تریــن پدیــده بعــد از‬ ‫ظهــور اســام در ایــران دانســته و ان را یــک‬ ‫انقــاب خوانده انــد (طاهــری‪.)۲۰۶:۱۳۸۳،‬‬ ‫عبدالحســین زریــن کــوب نیــز روی کار امدن‬ ‫شــاه اســماعیل را یــک انقــاب تمــام عیــار بــا‬ ‫زمینــۀ مذهبــی در ایــران می دانــد (زریــن‬ ‫کــوب‪،۱۳۵۷،‬ج ســوم‪ .)۳۵:‬درواقــع ایــن‬ ‫تصمیــم مــرز هویتــی جدیــدی میــان ایرانیان‬ ‫و ســایر ملت هــای مســلمان همســایه هــم‬ ‫ترســیم کــرد کــه از عوامــل اساســی تکویــن‬ ‫هویــت ملــی و ملت ســازی در ایــران پنــج‬ ‫قــرن اخیــر اســت‪ .‬شــاه اســماعیل بــه فاصلــه‬ ‫‪ ۱۰‬ســال وحــدت ارضــی ایــران را بــه دســت‬ ‫اورد و مرزهــای کشــور را بــه دورۀ ساســانیان‬ ‫نزدیــک ســاخت و تقریبــا تمــام ســرزمین های‬ ‫ایرانــی را ضمیمــه حکومتــی متمرکــز کــرد‪.‬‬ ‫دکتــر علــی شــریعتی بــا تالیــف کتــاب‬ ‫« بازشناســی هویــت ایرانی_اســامی» از‬ ‫جملــه اندیشــمندان ایــران معاصــر اســت‪،‬‬ ‫کــه موضــوع هویــت ملــی و ملــت ایــران‬ ‫را مبتنی بــر تحــول تاریخــی بررســی‬ ‫کرده اســت‪ .‬از نظــر وی رویــش دوبــارۀ هویــت‬ ‫ایرانی_اســامی در عهــد صفــوی صــورت‬ ‫پذیرفــت و ایرانیــان بــه جایــگاه ملــت و هویت‬ ‫ملــی ارتقــا یافتنــد (شــریعتی‪.(۶۸:۱۳۷۶،‬‬ ‫شــریعتی نیــز هماننــد بــازرگان‪ ،‬مطهــری‪،‬‬ ‫ســروش و‪ ...‬معتقد بــه تلفیــق دو عنصر هویت‬ ‫اســامی و ایرانــی اســت و قــراردادن فرهنــگ‬ ‫دینــی در مقابــل ملیــت ایرانــی را در راســتای‬ ‫بی ریشــه و بی هویــت کــردن ملــت ایــران‬ ‫از پیشــینه ایرانــی و همچنیــن رهاوردهــای‬ ‫دیــن اســام مــی دانــد (همــان‪.(۸۳:‬‬ ‫بــه نظــر ایشــان صفویــه ملیــت را فــدای‬ ‫مذهــب یــا مذهــب را فــدای ملیــت نکــرد‪،‬‬ ‫بلکــه ترکیبــی از دو عنصــر هویتــی اســام و‬ ‫ایرانیــت را بــه ماننــد دو بــال بــرای پــرواز و‬ ‫پایـه ای بــرای اســتقرار هویــت ملــی در ایــران‬ ‫قــرار داد (همــان‪ .)۷۲:‬وی بــه عنــوان نمونه از‬ ‫تقــارن نــوروز و عاشــورا در عهــد شــاه عبــاس‬ ‫اول یــاد می کنــد کــه بــه دســتور شــاه روز‬ ‫اول عــزاداری و روز دوم جشــن نــوروز برپــا‬ ‫شــد‪ .‬بدیــن روی کــه هیــچ یــک را فــدای‬ ‫دیگــری نکردنــد‪ .‬بــا ایــن حــال شــریعتی‬ ‫نهضــت شــیعی را نــه پــرورده صفویــه‪ ،‬بلکــه‬ ‫نهضتــی فراگیــر در ایــران معرفــی می کنــد‬ ‫کــه ایــن بــار بــه همــراه صفویــان از شــمال‬ ‫غــرب کشــور رنســانس ایــران را رقــم زد‪.‬‬ ‫از میــان مورخــان ایرانــی معاصرنیــز‪ ،‬بیگدلــی‬ ‫پیرامــون هویــت ملــی و ملیــت در ایــران‪،‬‬ ‫بــه ویــژه در مــورد جایــگاه صفویــه در ایــن‬ ‫موضــوع ســخن گفته اســت‪ .‬از نظــر بیگدلــی‬ ‫هویــت ملــی در ایــران طــی دوره صفویــه‬ ‫و در پــی شــکل گیری دولــت ملــی پدیــد‬ ‫امده اســت‪ :‬در دوران صفــوی کــه دولــت‬ ‫ملــی تشــکیل شــد‪ ،‬در راس ان یــک‬ ‫پادشــاه وجــود داشــت کــه قــدرت خــود را‬ ‫در سراســر کشــور بســط داد‪ .‬بنابرایــن طبــق‬ ‫صحبت هــای قبلــی‪ ،‬تشــکیل دولــت ملــی‬ ‫بــه شــکل گیری هویــت ملــی منجــر شــد‪.‬‬ ‫ایــن پدیــده در غــرب در قــرن شــانزدهم و‬ ‫در عصــر رنســانس اتفــاق افتــاد یعنــی هویــت‬ ‫ملــی‪ ،‬دولــت ملــی و مدرنیتــه همزمــان‬ ‫بــه وجــود امدنــد (بیگدلــی‪)۱۸۱:۱۳۸۳:‬؛‬ ‫بــا ایــن حــال وی معتقــد اســت در اغــاز‬ ‫دوره افشــاریه هویــت ملــی قــدری متزلــزل‬ ‫شده اســت‪ .‬از نظــر او جنبــش تنباکــو‪،‬‬ ‫مشــروطیت‪ ،‬ملــی شــدن صنعــت نفــت و‬ ‫انقــاب اســامی بــر پایــۀ هویــت ملــی در‬ ‫ایــران شــکل گرفتــه انــد (همــان‪.)۱۸۳:‬‬ ‫شــباهت های نظــری مفهــوم هویــت‬ ‫ایرانــی بــا هویــت ملــی‬ ‫حمیــد احمــدی‪ ،‬از محققیــن فعــال در‬ ‫حــوزۀ مطالعــات هویــت و ناسیونالیســم‬ ‫در یــک دهــه اخیــ ِر ایــران‪ ،‬بــا متمایــز‬ ‫دانســتن هویــت ملــی و منــش ملــی‪ ،‬هویــت‬ ‫ملــی را پدیــده ای مــدرن و مطالعــات در‬ ‫ایــن زمینــه را مربــوط بــه نیمــه دوم قــرن‬ ‫بیســتم‪ ،‬بــه ویــژه در دهه هــای پایانــی ان‬ ‫می دانــد (احمــدی‪ .)۱۸۹:۱۳۸۳،‬وی دربــارۀ‬ ‫منشــا هویــت ملــی در ایــران میگویــد‪:‬‬ ‫امــروزه کــه بــازار گفتگــو دربــارۀ هویــت ملــی‬ ‫گــرم اســت‪ ،‬برخــی از روشــنفکران ایرانــی‬ ‫بــدون توجــه بــه نوبنیــادی مفهــوم ملــت‬ ‫و معنــای هویــت ملــی و بــه دور از نگــرش‬ ‫تاریخــی و تطبیقــی‪ ،‬بــا ســاده انــگاری‬ ‫‪8‬‬ ‫چنیــن می پندارنــد کــه هویــت ملــی ایــران‬ ‫در معنــای امــروزی کالم‪ ،‬ســابقه ای چنــد‬ ‫هــزار ســاله دارد‪ .‬از ســوی دیگــر گروهــی از‬ ‫روشــنفکران کــه از عواقــب تعصــب قومــی و‬ ‫ملــی بیمناک انــد ناخــوداگاه در دام تعصــب‬ ‫ضدملــی افتــاده و بــا نگاهــی شــتاب زده بــه‬ ‫هویــت ملــی در اثــار پژوهشــگران غربــی‬ ‫و بــدون تامــل در تاریــخ ایــران چنیــن‬ ‫پنداشــته اند کــه هویــت ایرانــی همچــون‬ ‫هویــت بســیاری از ملل جهــان از ابداعات قرن‬ ‫حاضــر و یــا از ســاخته های اســتعمارگران و‬ ‫شرق شناســان اســت (احمــدی‪.)۱۳۵،۱۳۸۳:‬‬ ‫احمــدی معتقــد اســت مفهــوم هویــت ایرانــی‬ ‫در معنــای یکپارچــه سیاســی‪ ،‬قومــی‪ ،‬دینــی‪،‬‬ ‫زبانــی‪ ،‬زمانــی و مکانــی ان کــه شــباهت هایی‬ ‫بــه مفهــوم هویت ملــی در عصــر جدیــد دارد‪،‬‬ ‫در قــرن ســوم میــادی از ســوی پادشــاهان‬ ‫ساســانی وارد تاریــخ ایــران شده اســت‪ .‬از‬ ‫نظــر وی اســتقرار پادشــاهی ساســانی و دیــن‬ ‫زرتشــتی بــه عنــوان اییــن رســمی کشــوری‪،‬‬ ‫همــراه بــا رســمیت یافتــن اســطوره های‬ ‫دینــی و قومــی دربــارۀ افرینــش‪ ،‬تاریــخ و‬ ‫جایــگاه جغرافیایــی ایــران‪ ،‬پایــگاه اصلــی‬ ‫هویــت اقــوام ایرانــی را کــه در ایرانشــهر‬ ‫زندگــی می کننــد‪ ،‬شــکل می دهــد‪ .‬وی‬ ‫می گویــد بــا افــول ساســانیان هویــت‬ ‫یکپارچــه ایرانــی هــم فــرو می پاشــد‪ ،‬امــا‬ ‫بــه شــکل پراکنــده در اگاهــی جمعــی اقــوام‬ ‫ایرانــی برجــای می مانــد و بــا شــکوفایی‬ ‫زبــان دری رشــد می کنــد (همــان‪.)۱۴۵:‬‬ ‫وقتــی بــا فروپاشــی حکومــت ساســانیان‬ ‫ســرزمین ایــران بــه اشــغال درامــد‪،‬‬ ‫حلقه هــای متصــل عناصــر تشــکیل دهنــدۀ‬ ‫هویــت ملــی از هــم گسســت و بــه طــور‬ ‫مشــخص نهــاد حکومــت کــه رشــتۀ اتصــال‬ ‫ایــن عناصــر را در دســت داشــت‪ ،‬از بیــن‬ ‫رفــت‪ .‬بــه عــاوه زبــان و دیــن رســمی هــم‬ ‫ضربــه اساســی دیــد و مدتــی طــول کشــید‬ ‫تــا زبــان فارســی رونــق دوبــاره گرفــت و‬ ‫ایرانیــان دیــن جدیــد را پذیرفتنــد و بــه ان‬ ‫تعلــق خاطــر یافتنــد‪ .‬بــا پذیــرش دین اســام‬ ‫از ســوی ایرانیــان بــه عنــوان دیــن اکثریــت‬ ‫مــردم و رونــق دوبــارۀ زبان‪‎‬هــای ایرانــی‪،‬‬ ‫بــه ویــژه زبــان فارســی دری‪ ،‬حلقه هــای‬ ‫مختلــف عناصــر ســازنده ملــت تــداوم یافــت؛‬ ‫امــا مهم تریــن ان هــا کــه حکومتــی متمرکــز‬ ‫و واحــد بــرای همــه ســرزمین های ایرانــی و‬ ‫بــه ویــژه دارای خاســتگاه ایرانــی و مســتقل‬ ‫باشــد‪ ،‬علــی رغــم تالش هــای زیــاد‪ ،‬احیــا‬ ‫نشــد‪ .‬همچنیــن فرهنــگ مشــترک عمومــی‬ صفحه 8 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تــا دورۀ صفویــان بــه شــکل منســجم احیــا‬ ‫نگردیــد‪ .‬بنابرایــن علــی رغــم حفــظ هویــت‬ ‫قومــی متمایــز‪ ،‬ســه عنصــر اساســی هویــت‬ ‫ملــی مفقــود بوده اســت کــه عبــارت انــد‬ ‫از‪ :‬دولــت ملــی کــه همــۀ ســرزمین ایــران‬ ‫را در تصــرف داشــته باشــد؛ مذهــب واحــد‬ ‫و رســمی و باالخــره فرهنــگ عمومــی‬ ‫مشــترک‪ ،‬علــی رغــم وجــود عناصــر‬ ‫مشــترک فرهنگــی در میــان ایرانیــان‪.‬‬ ‫برایــن اســاس قریــب ‪ ۹۰۰‬ســال پــس از‬ ‫فروپاشــی ملــت و دولــت متمرکــز ایرانــی‪،‬‬ ‫نــام ایــران‪ ،‬ســرزمین های ایرانــی و فرهنــگ‬ ‫و زبــان ایرانــی برجــای مانــد‪ ،‬امــا چــون چنــد‬ ‫عنصــر از مهم تریــن عناصــر هویــت ملــی‬ ‫وجــود نداشــت‪ ،‬نمی تــوان از ملــت و هویــت‬ ‫ملــی در ایــن دوره یــاد کرد‪ .‬در واقــع برای این‬ ‫دوره اصطــاح هویــت قومی تناســب بیشــتری‬ ‫دارد و بهتــر گویــای وضعیــت ان اســت‪.‬‬ ‫عناصــر شــکل گیری هویــت ملــی در‬ ‫عصــر صفــوی‬ ‫ظهــور دولــت صفــوی بــه عنــوان دولتــی‬ ‫متمرکــز نــه ملــوک الطوایفــی‪ ،‬بــه ایــن معنــا‬ ‫کــه بیــش از ســیصد ســال خانــدان صفــوی‬ ‫در ایــران شــناخته شــده بودند‪ ،‬بــا همراهــی‬ ‫مــردم‪ ،‬نخبــگان ایرانــی‪ ،‬رســمی نمــودن‬ ‫مذهــب شــیعه‪ ،‬احیــای مرزهــای ایــران‬ ‫باســتان‪ ،‬اداب و رســوم ایرانــی و مســتقل‬ ‫از قدرت هــای دیگــر را بایــد بازافرینــی‬ ‫حکومــت ایرانــی پــس از نــه قــرن بــه حســاب‬ ‫اورد‪ .‬برایــن اســاس طــی چنــد دهــه ملیــت‬ ‫ایرانــی خــود را بازیافــت و عناصــر پراکنــده‬ ‫هویــت ملــی ســامان یافــت و بازتفســیر‬ ‫شــد‪ .‬پایتخــت‪ ،‬دولــت‪ ،‬ملــت‪ ،‬ارتــش ملــی‪،‬‬ ‫اقتصــاد ملــی‪ ،‬زبــان رســمی‪ ،‬هنــر و ادبیــات‬ ‫و فرهنــگ مشــترک ایرانــی‪ ،‬تولــدی دیگــر‬ ‫یافــت و پــس از ان همــه ایــن اجــزا پیوســته‬ ‫و بالنــده تاکنــون اســتمرار یافته اســت‪.‬‬ ‫کنــت گوبینــو‪ ،‬ســفیر فرانســه در تهــران در‬ ‫عهــد ناصرالدیــن شــاه‪ ،‬پــس از مقایســۀ ملــت‬ ‫ایــران و فرانســه بــا تعجــب از اگاهــی ایرانیان‬ ‫از عمــق تاریــخ خــود می گویــد‪ :‬مــردم ایــران‬ ‫هــر شــب در قهوه خانه هــا جمــع می شــوند‬ ‫و «کنفرانــس تاریخــی» ترتیــب می دهنــد‬ ‫(ثاقــب فــر‪ .)۲۴۶،۱۳۸۳:‬منظــور کنــت‬ ‫گوبینــو از کنفرانــس تاریخــی مــردم ایــران‬ ‫شــاهنامه خوانــی در قالــب نقالــی اســت‬ ‫کــه در دوره هــای مختلــف رواج گســترده‬ ‫داشته اســت‪ .‬در واقــع شــاهنامه خوانــی‬ ‫ایرانیــان مــرور حماســی تاریــخ باســتانی خود‬ ‫اســت؛ اوج تعلــق خاطــر و تکــرار ایــن همانــی‬ ‫ملتــی اســت کــه پیوســتگی و اســتمرار ملیــت‬ ‫خــود و اگاهــی از ان را تجدیــد عهــد می کند‪.‬‬ ‫شــاهنامه خوانــان در دوره هــای گذشــته‬ ‫طبقــه ای از جامعــه بودنــد؛ چنانکــه‬ ‫اســکندربیگ منشــی ضمن برشــمردن طبقات‬ ‫مختلــف مــردم در دورۀ شــاه طهماســب‬ ‫صفــوی از طبقــه شــاهنامه خوانــان ســخن‬ ‫می گویــد‪ .‬شــاهنامه خوانــی در دورۀ صفویــه‬ ‫‪9‬‬ ‫رواج گســترده یافــت و شــاه عبــاس خــود در‬ ‫مجلــس شــاهنامه خوانــان مشــهوری چــون‬ ‫عبدالــرزاق قزوینــی و مالبیخــودی گنابــادی‬ ‫شــرکت می کــرد (طاهــری‪.)۳۹۴،۱۳۸۳:‬‬ ‫دورۀ صفویــه از نظــر منابــع مکتــوب از‬ ‫دوره هــای بســیار درخشــان در میــان منابــع‬ ‫فارســی اســت‪ .‬در میــان مورخــان دورۀ‬ ‫صفویــه‪ ،‬اســکندر بیــگ منشــی بــا کتــاب‬ ‫بــزرگ عالــم ارای عباســی در صــدر قــرار‬ ‫دارد‪ .‬کتــاب دیگــر احســن التواریــخ حســن‬ ‫روملــو اســت کــه از نظــر زمانــی بــر عالــم‬ ‫ارای عباســی تقــدم دارد‪ .‬ســومین تاریــخ‬ ‫بــزرگ عهــد صفویــه هــم عالــم ارای صفویــه‬ ‫یــا عالــم ارای شــاه اســماعیل صفــوی‬ ‫اســت کــه مولــف ان ناشــناخته مانــده و‬ ‫در حــدود ســال ‪ ۱۰۸۶‬تالیــف شده اســت‪.‬‬ ‫نویســنده ایــن تاریــخ بــا زبانــی ســاده کــه‬ ‫اهمیــت تاریخــش را دو چنــدان می کنــد‬ ‫بــه بیــان حــوادث روزگار صفویــه می پــردازد‪.‬‬ ‫اســکندر بیــگ منشــی مولــف تاریــخ عالــم‬ ‫ارای عباســی در چنــد جــا هــدف از تالیــف‬ ‫کتــاب را ذکــر احــوال ایــران و ایرانیــان‬ ‫بیــان کرده اســت‪ .‬اســکندر بیــگ در تاریــخ‬ ‫ســه جلــدی عالــم ارای عباســی بالــغ بــر‬ ‫‪ ۳۰۰‬بــار نــام ایــران را بــه مناســبت های‬ ‫مختلــف اورده اســت (گــودرزی‪.)۱۹۳:۱۳۸۷،‬‬ ‫فراوانــی تکــرار مفهــوم ایــران در احســن‬ ‫التواریــخ بــه انــدازه عالــم ارای عباســی‬ ‫نیســت‪ ،‬امــا رویکــرد هــردو اثــر همانند اســت‪.‬‬ ‫بــه عبــارت دیگــر تاکیــد روملــو بــر عباراتــی‬ صفحه 9 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫چــون ســلطنت ایــران‪ ،‬سپهســاالری ایــران‪،‬‬ ‫پادشــاه ایــران نشــان دهنــده ایــن اســت‬ ‫کــه در قــرن دهــم (ســده نخســت دورۀ‬ ‫صفویــه) هــم مفهــوم ایــران یــک اصطــاح‬ ‫سیاســی و اجتماعــی و دارای کاربــرد‬ ‫در ســطح ملــی و کشــوری بوده اســت‪.‬‬ ‫ایــن جملــۀ شــاه اســماعیل کــه «نجــم‬ ‫ثانــی را ذخیــره ای بــرای ایــران و فرزندانــم‬ ‫می خواســتم کــه بعد از خودم ان هــا را از گزند‬ ‫دشــمنان حفــظ کنــد» نشــان از شــکل گیری‬ ‫حــب وطــن و احســاس تعلــق بــه هویــت‬ ‫ملــی بوده اســت (گــودرزی‪.)۱۹۵:۱۳۸۷،‬‬ ‫تاریــخ عالــم ارای شــاه اســماعیل نیــز از‬ ‫مهم تریــن تواریــخ عهــد صفویــه اســت‪.‬‬ ‫تکــرار نــام ایــران در ایــن کتــاب هماننــد‬ ‫گفــت و گــو معمــول مــردم در جامعــه امــروز‬ ‫ایــران اســت‪ .‬بنابرایــن نشــان می دهــد کــه‬ ‫کاربــرد مفهــوم ایــران بــرای نــام کشــور‪،‬‬ ‫در محــاوره مــردم‪ ،‬در اواســط دورۀ صفویــه‬ ‫امــری معمــول‪ ،‬شــایع و گســترده بوده اســت‪.‬‬ ‫ذکــر متعــدد نــام ایــران در کتــب تاریــخ‬ ‫دوره صفویــه‪ ،‬جــای تردیــد نمی گــذارد؛ در‬ ‫دوره صفویــه‪ ،‬برخــاف دوره هــای پیــش‪،‬‬ ‫مفهــوم ایــران یــک مفهــوم سیاســی بــوده‬ ‫و بــه کشــوری اطــاق می شــده اســت‬ ‫کــه دارای وحــدت ملــی‪ ،‬حکومــت ملــی‪،‬‬ ‫مرزهــای مشــخص شــده و ملتــی شــناخته‬ ‫شــده و دارای نهــاد هــای اجتماعــی و ارکان‬ ‫ملــی بوده اســت (گــودرزی‪.)۱۹۶:۱۳۸۷،‬‬ ‫همچنیــن مــروری بــر اشــعار چهــار شــاعر‬ ‫بــزرگ دورۀ صفویــه‪ ،‬نشــان می دهــد کــه‬ ‫کاربــرد کلمــۀ ایــران بــرای کشــور ایــران‬ ‫مفهومــی رایــج بوده اســت؛ در دیــوان صائــب‬ ‫تبریــزی بیســت و چهــار بار‪،‬کلیــم کاشــانی‬ ‫چهاربــار و محتشــم کاشــانی دوازده بــار‬ ‫تکــرار شده اســت (گــودرزی‪.)۱۹۸:۱۳۸۷،‬‬ ‫موســس دولــت اخرالزمــان نیــز دانســته اند‬ ‫کــه زمینــه را بــرای ظهــور امــام عصــر فراهــم‬ ‫خواهــد ســاخت (گــودرزی‪.)۲۲۲:۱۳۸۷،‬‬ ‫در ایــن منابــع‪ ،‬مشــروعیت بــا تاییــد ضمنــی‬ ‫و اشــکار مراکــز دینــی و علمــای شــیعی هــم‬ ‫همــراه شــد‪ .‬در واقــع اگــر علمــای شــیعه بــه‬ ‫ایــران مهاجــرت نکــرده و حتــی بــا ادعاهــای‬ ‫دینــی شــاهان صفــوی مخالفــت می کردنــد‪،‬‬ ‫بــه طــور حتــم نظــام سیاســی از پشــتوانه‬ ‫مشــروعیت دینــی ســاقط می گردیــد و در‬ ‫نتیجــه امــکان مقاومــت در برابــر دو قــدرت‬ ‫مخالفــش در شــرق و غــرب را کــه هــر دو‬ ‫بــه ظاهــر در پــی نابــودی مذهــب شــیعه‬ ‫و احیــای مذهــب اهــل ســنت بودنــد‪ ،‬امــا‬ ‫هــدف اصلی شــان انضمــام ســرزمین ایــران‬ ‫بــه دو امپراطــوری عثمانــی و شــیبانیان ازبک‬ ‫بــود را از دســت مــی داد‪ .‬بــه تدریــج نوعــی‬ ‫وحــدت نظــر میــان تشــیع بــه عنــوان مظروف‬ ‫و ایــران بــه عنــوان کشــور ائمــه و کشــور امام‬ ‫زمــان و ظــرف ایــن مذهــب شــکل گرفــت‬ ‫کــه حفــظ هــر یــک بــه دیگــری موکــول‬ ‫می شــد‪ .‬رهــاورد ایــن ایدئولــوژی جدیــد‬ ‫در نــگاه اول مبــارزه بــا دشــمنان خارجــی و‬ ‫داخلــی بــود کــه در پــی دســتبرد بــه هــر یک‬ ‫از ایــن دو بودنــد و حفــظ نهــاد سیاســت و‬ ‫حکومــت صفــوی نیــز در زمــره کلیدی تریــن‬ ‫ایــن مراکــز بــود (گــودرزی‪.)۲۲۳:۱۳۸۷،‬‬ ‫انتخــاب تشــیع بــه منزلــۀ مذهــب رســمی‬ ‫ایــران‪ ،‬کــه بــا رشــد امپراتــوری بــزرگ‬ ‫ســنی در غــرب‪ ،‬شــرق و جنــوب شــرقی‬ ‫ایــران هــم زمــان بــود‪ ،‬ســبب شــد تــا‬ ‫مذهــب شــیعه از عوامــل مشــخصۀ هویــت‬ ‫ایرانــی در جهــان اســام شــناخته شــود‪.‬‬ ‫احمــد اشــرف هویــت ایرانــی در عصــر‬ ‫نقــش دیــن در عصــر صفــوی در‬ ‫شــکل گیری هویــت ملــی‬ ‫پیرامــون منشــا مشــروعیت صفویــه بــه عنوان‬ ‫یــک نظــام سیاســی‪ ،‬بایــد بــه پایگاه هــای‬ ‫مهــم مشــروعیت خانــدان صفویــه بــرای‬ ‫تشــکیل حکومــت اشــاره کــرد؛ از جملــه‬ ‫ادعــای ازدواج دختــر یزدگــرد ســوم‪ ،‬اخریــن‬ ‫پادشــاه ایرانــی‪ ،‬بــا امــام ســوم شــیعیان بــر‬ ‫ایــن پیونــد ســلطنت و امامــت تاکیــد می کرد‪.‬‬ ‫شــاهان صفــوی همچنیــن از طریــق ادعــای‬ ‫ســیادت خانــدان رســول‪ ،‬خــود را منجــی و‬ ‫‪10‬‬ ‫صفــوی را در ســه بخــش بررســی و تحلیــل‬ ‫کرده اســت‪ :‬اول بــه لحــاظ دیــن و هویــت‬ ‫ملــی و قومــی‪ ،‬دوم از منظــر مفهــوم ایــران‬ ‫در تاریــخ نــگاری و جغرافیــای دوران صفــوی‪،‬‬ ‫و ســوم از نظــر چگونگــی پیدایــش مفهــوم‬ ‫«ایــران وطنــی» (اشــرف‪.)144:1395،‬‬ ‫ادیــان همیشــه نقــش عمــده ای را در حفــظ‬ ‫احساســات ملــی بــه هنــگام بحران هــای‬ ‫سیاســی و اجتماعــی بــازی کردهانــد‪.‬‬ ‫برخــاف تعالیــم اســام‪ ،‬ســران قبایــل‬ ‫عــرب از همــان اغــاز اســام را دیــن عربــی‬ ‫می دانســتند و عجــم را فقــط در لــوای قبایــل‬ ‫عــرب عضــو جامعــۀ مســلمین می شــناختند‪.‬‬ ‫تــا ایــن کــه در عهــد خلفــای عباســی‪ ،‬کــه‬ ‫از حمایــت ایرانیــان برخــوردار بودنــد و بــه‬ ‫خصــوص در دوران حکومت هــای محلــی‬ ‫ایرانــی‪ ،‬ایرانیــان نهضــت ادبــی شــعوبیه را‬ ‫بــه راه انداختنــد و بــه خــوار کــردن قــوم‬ ‫عــرب و تفاخــر بــه ایــران پرداختنــد؛ یعنــی‬ ‫حرکــت از یــک تعصــب قومــی بــه تعصــب‬ ‫قومــی دیگــر در قالــب تعالیــم اســامی‬ ‫یــا برخــاف ان (اشــرف‪.)145:1395،‬‬ ‫بــه اعتقــاد اریــک هابســبام‪ ،‬ادیــان جهانــی‬ ‫بــه طــور کلــی و دربســیاری از مــوارد‪،‬‬ ‫احساســات و عواطــف قومــی را تشــویق‬ ‫نمی کننــد‪ ،‬امــا در واقــع دیــن بــرای‬ ‫ناسیونالیســم‪ ،‬چــه در دوران پیشــامدرن‬ ‫و چــه در دوران مــدرن همچــون عاملــی‬ ‫واســط و هموارکننــدۀ راه‪ ،‬عمــل کرده اســت‪.‬‬ ‫هابســبام نقــش زرتشــتی گری در شــکل‬ ‫دادن بــه هویــت قومی_ملــی ایرانــی در دوران‬ ‫ساســانی و نقــش تشــیع در دوران صفــوی را‬ ‫یکــی از نمونه هــای همیــن فراینــد می دانــد‪.‬‬ ‫در دوران صفویــه‪ ،‬پادشــاهان صفــوی هــم‬ صفحه 10 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫خــود را «کلــب اســتان علــی» می نامنــد و‬ ‫هــم عنــوان «شاهنشــاهی ایــران» را بــرای‬ ‫خــود انتخــاب می کننــد‪ .‬در دوران صفویــه‬ ‫کوشــش هایی بــه عمــل امــد تــا پایه هــای‬ ‫اگاهــی تاریخــی و فرهنگــی ایــران از ســه‬ ‫جهــت بــا تعالیــم مذهب شــیعی توجیه شــود‪:‬‬ ‫یکــی مطلــوب شــناختن جشـن های نــوروزی‬ ‫در احادیــث شــیعی‪ ،‬دوم رواج ایــن افســانه یــا‬ ‫واقعیــت که نســب مادری امــام زیــن العابدین‬ ‫بــه یزدگــرد ســوم‪ ،‬اخریــن پادشــاه ساســانی‬ ‫می رســد‪ .‬ســه دیگــر رواج حدیــث «حــب‬ ‫الوطــن مــن االیمــان» بــود‪ ،‬کــه منســوب‬ ‫بــه پیامبــر اســت (اشــرف‪.)1395:147،‬‬ ‫در میــان حکومت هــای ایرانــی بــه طــور‬ ‫قطــع یکــی از ویژگی هــای خــاص صفویــان‬ ‫احتــرام فــوق العــاده ای اســت کــه مــردم‬ ‫ایــران بــرای شــاهان صفــوی روا داشــته‬ ‫داشــته اند‪ .‬ایــن ویژگــی ممتــاز بــه خاطــر‬ ‫ادعــای ســیادتی اســت کــه ایــن خانــدان را به‬ ‫خانــدان رســالت و امامــت متصــل می ســازد‪.‬‬ ‫عنــوان مرشــد کامــل و رهبــر روحانــی نیــز‬ ‫از عناصــر برازندگــی شــاهان صفــوی اســت‪.‬‬ ‫شــک نیســت کــه شــاه اســماعیل صفــوی از‬ ‫ســوی مریدانــش تــا مرتبــه تقــدس پرســتش‬ ‫می شــد‪ .‬بــرای نمونــه شــاه اســماعیل دســتور‬ ‫بــه خــوردن الشــه پادشــاه شــیبانی می دهــد؛‬ ‫گوینــد چنــان ازدحامــی بــرای خــوردن‬ ‫گوشــت مــردار شــیبک خــان بــه عمــل امــد‬ ‫کــه تکه هــای بدنــش را از بــاب تبــرک اجــرای‬ ‫فرمــان شــاه می خریدنــد‪ .‬یــک بــار نیــز در‬ ‫حضــور ســفیر عثمانــی از ســربازان خــود‬ ‫خواســت هر کــس پادشــاهش را دوســت دارد‬ ‫از بــاروی قلعــه‪ ،‬خــود را پــرت کنــد؛ ســربازان‬ ‫از شــوق شــهادت تــا یکصــد نفــر خــود را از‬ ‫بــاروی قلعــه انداختنــد و ســرانجام ســفیر‬ ‫وســاطت کــرد تــا ایــن غائلــه را ختــم دهنــد‪.‬‬ ‫ایــن احتــرام عمومــی در شــاهان بعــدی‬ ‫نیــز کــم و بیــش برقــرار مانــد‪ .‬الکســاندر‪،‬‬ ‫گزارشــگر ونیــزی می نویســد‪« :‬مــردم ایــران‬ ‫شــاه طهماســب را در حــد خــدا ســتایش‬ ‫می کننــد و از نــام او شــفا می خواهنــد‪.‬‬ ‫شــاه طهماســب روزانــه ‪ ۵۰‬بــار لباســش را‬ ‫عــوض می کــرد و هــر تکــه از لباســش را بــا‬ ‫قیمــت گــزاف از بــاب تبــرک می فروختنــد‪.‬‬ ‫مــردم دروازۀ بارگاهــش را می بوســیدند و در‬ ‫دورافتاده تریــن شــهرها معجــزات فــراوان از‬ ‫او نقــل می کردنــد (طاهــری‪.)۲۶۵:۱۳۸۳،‬‬ ‫در مــرگ شــاه اســماعیل دوم نیــز در بــاد‬ ‫مختلــف ایــران بــه تعبیــر اســکندربیگ‬ ‫«پدیــده اســماعیلیت» رخ نمــود و برخــی‬ ‫قیام هــای خونیــن شــکل گرفــت و افــراد‬ ‫فراوانــی ظهــور کردنــد کــه ادعــای زنــده‬ ‫شــدن اســماعیل یــا غیبــت و ظهــور او را‬ ‫داشــتند‪ .‬بــه طــور عمــوم مــردم ایــران اعتقــاد‬ ‫بــه شفابخشــی شــاهان صفــوی داشــته اند‬ ‫تــا انجــا کــه کمپفــر می نویســد‪« :‬بــر اثــر‬ ‫ایــن اعتقــاد افراطــی‪ ،‬بیمــاران شــفا هــم‬ ‫پیــدا می کننــد‪( ».‬کمپفــر‪)۶۳:۱۳۵۰،‬‬ ‫اسطورۀ بی بی شهربانو‬ ‫شــیعیان بــا اظهــار ایــن مطلــب کــه حســین‬ ‫بــن علــی پســر کوچــک تــر علــی ابــن ابــی‬ ‫طالــب بــا دختــر یزدگــرد ســوم‪ ،‬اخریــن‬ ‫پادشــاه ساســانی‪ ،‬ازدواج کرده اســت‪،‬‬ ‫خانــدان علــی را میــراث کهــن ســلطنت‬ ‫در ایــران دانســته اند و ایــن حــق را بــا‬ ‫حــق الهــی شــاهان ایــران کــه ان «فــره‬ ‫ایــزدی» انــان بــود‪ ،‬پیونــد داده بودنــد‪.‬‬ ‫یکــی از اســطوره هایی کــه در دودمان هــای‬ ‫محلــی ایرانــی در اوایــل دوران اســامی پدیــد‬ ‫امــد و بــه مــرور شــاخ و بــرگ یافــت و در‬ ‫دوران ال بویــه رواج گرفــت و در دوران صفوی‬ ‫نهادینــه شــد‪ ،‬اســطورۀ بی بــی شــهربانو دختر‬ ‫یزدگرد ســوم‪ ،‬اخرین پادشــاه ساســانی اســت‪.‬‬ ‫بــه مــرور ایــام ایــن اســطوره‪ ،‬کــه بــاب طبــع‬ ‫اهــل قلــم و شــهرۀ علمــای ایــران بــود‪ ،‬هــم‬ ‫در میــان تاریــخ نــگاران و هــم در میــان علمــا‬ ‫محبوبیتــی پیــدا کــرد و بــه ســرعت گســترده‬ ‫شــد و در عهــد صفــوی بــه واســطۀ نقــاالن‬ ‫و مدایــح خوانــان محبوبیــت عــام یافــت‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫قدیمی تریــن ماخــذی کــه بــه ایــن امــر‬ ‫اشــاره کــرده و مــادر حضــرت ســجاد را‬ ‫دختــر یزدگــرد ســوم خوانده اســت‪ ،‬تاریــخ‬ ‫یعقوبــی و فــرق الشــیعه نوبختــی از اثــار‬ ‫قــرن ســوم هجــری اســت؛ تاریــخ قــم نیــز‬ ‫بــر ایــن نظــر صحــه می گــذارد‪ .‬از میــان‬ ‫علمــا و محدثیــن بــزرگ شــیعه محمــد‬ ‫بــن یعقــوب کلینــی در اصــول کافــی و ابــن‬ ‫بابویــه در عیــون االخبــار الرضــا نیــز بدیــن‬ ‫روایــت پرداخته انــد (اشــرف‪.)۱۴۸:۱۳۹۵،‬‬ ‫روایــات مختلفــی از داســتان اشــنایی‬ ‫شــهربانو بــا امــام حســین امــده از جملــه‬ ‫ایــن منابــع می تــوان بــه ربیــع االبــرار‬ ‫زمخشــری‪ ،‬مناقــب ابــن شهراشــوب‪ ،‬وفیــات‬ ‫االعیــان ابــن خلــکان‪ ،‬مجمــل التواریــخ و‬ ‫القصــص‪ ،‬تاریــخ روضــه الصفــا و حبیــب‬ ‫الســیر امــده است(اشــرف‪.)۱۵۰:۱۳۹۵،‬‬ ‫نگاهــی بــه اســطورۀ بــی بــی شــهربانو‬ ‫نشــان می دهــد کــه تمــام رویدادهــا‪،‬‬ ‫شــخصیت ها‪ ،‬نتایــج اشــکار و معانــی پنهــان‬ ‫ان بــا نهایــت ظرافــت و اگاهــی براســاس‬ ‫باورهــای عمومــی ایرانیــان تدویــن و تنظیــم‬ ‫شــده و بــه فراوانــی در کتــب معتبــر تاریــخ‪،‬‬ ‫حدیــث‪ ،‬ســیره پیامبــر و امامــان راه یافتــه‬ ‫و بــه صــورت رویدادهــای واقعــی در حافظــۀ‬ ‫تاریخــی ایرانیــان نقــش بســته اســت؛ چنــان‬ ‫کــه تمــام شــخصیت های ایــن داســتان در‬ ‫روایــت قابــوس نامــه‪ ،‬کــه نمونــۀ کامــل ان‬ ‫اســت یــا مــورد پرســتش ایرانیان انــد‪ ،‬یــا‬ ‫هــدف نفــرت انــان؛ عمــر‪ ،‬خلیفــۀ دوم کــه‬ ‫ایرانیــان بــه او التفاتــی ندارنــد‪ ،‬بدیــن ســبب‬ ‫بــه ایــن نمایشــنامه راه یافتــه تــا بدخواهــی او‬ ‫بــه ایرانیــان نشــان داده شــود‪ .‬حــال ان کــه‬ صفحه 11 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫در زمــان او هنــوز خراســان بــه دســت اعــراب‬ ‫گشــوده نشــده بود و دختــران یزدگــرد کــه‬ ‫همــراه پــدر در ان جــا بودنــد بــه اســارت‬ ‫در نیامــده بودنــد و اگــر هــم ایــن موضــوع‬ ‫حقیقــت داشته باشــد‪ ،‬بایــد در زمــان عثمــان‬ ‫روی داده باشــد‪ .‬بــا توجــه بــه رویدادهــای‬ ‫تاریخــی مربــوط بــه مــرگ یزدگــرد ســوم‬ ‫کــه در ســال ‪ ۱۳‬هجــری در مــرو روی داد‬ ‫و بــا توجــه بــه ایــن کــه اکثــر منابــع معتبــر‪،‬‬ ‫تاریــخ اســارت دختــر یزدگــرد را ســال ‪۳۳‬‬ ‫هجــری در خراســان ذکــر کرده انــد‪ ،‬ایــن‬ ‫رویــداد همــان طــور کــه منابــع نخســتین‬ ‫و معتبــر می گوینــد‪ ،‬بایــد در زمــان عثمــان‪،‬‬ ‫خلیفــۀ ســوم مســلمانان‪ ،‬روی داده باشــد‪ .‬امــا‬ ‫از نظــر حافظــۀ تاریخــی ایرانیــان شــیعه‪ ،‬عمر‬ ‫بایــد در ان جــا باشــد و قصــد وهنــی بــزرگ‬ ‫بــر شــهربانوی ساســانی روا دارد تــا فرصتــی‬ ‫بــرای رویارویــی پنــج تــن ال عبا‪ ،‬رکــن رکین‬ ‫بــاور شــیعیان‪ ،‬پیــدا شــود تــا در برابــر عمــر‬ ‫ظاهــر شــوند و شــاهزادۀ ساســانی را از دســت‬ ‫او رهــا کننــد و بنوازنــد (اشــرف‪.)۱۵۴:۱۳۹۵،‬‬ ‫در ایــن بحــث ســوال اساســی ایــن اســت کــه‬ ‫چــرا در تاریــخ دوران اســامی ایــران‪ ،‬ایــن‬ ‫موضــوع مــورد توجــه قــرار گرفته اســت‪.‬‬ ‫در پاســخ بــه ایــن ســوال می گویــد‪:‬‬ ‫بــرای یافتــن راز ایــن شــهرت بایــد توجــه‬ ‫داشــت کــه در ســاختن و پرداختــن افســانۀ‬ ‫شــهربانو تاریــخ بــه تنهایــی دخالــت نــدارد؛‬ ‫بلکــه سیاســت و معتقــدات مذهبــی‪ ،‬کــه‬ ‫قســمت عمــدۀ ان معتقــدات نیــز از باســتان‬ ‫بــر پایــۀ سیاســت اســتوار بوده اســت‪،‬‬ ‫دســت بــه دســت هــم داده و شــهربانو را‬ ‫بــه وجــود اورده اســت؛ اری شــهربانو را بــه‬ ‫وجــود اورده اســت تــا خانــدان پیغمبــر را‬ ‫بــه دودمــان پادشــاهان ایرانــی پیونــد دهــد‬ ‫و فــره ایــزدی را از ســاطین ساســانی بــه‬ ‫پیشــوایان مذهبــی منتقــل ســازد‪ .‬ایرانیــان‬ ‫از باســتان پادشــاهان خویــش را جــدا شــده‬ ‫از خــدا می دانســتند و بــرای انــان حقــی‬ ‫اســمانی قائــل بودنــد ( شــهیدی‪.)۴۰:۱۳۷۴،‬‬ ‫می گویــد‪:‬‬ ‫ادامــه‬ ‫در‬ ‫شــهیدی‬ ‫«ایــران اشــغال شــده‪ ،‬هرچنــد از روی کمــال‬ ‫میــل دیــن جدیــد را پذیرفتــه باشــد بــزودی‬ ‫دســت از کیــش دیریــن برنخواهــد داشــت و‬ ‫اکنــون کــه ایــن ملــت بــه جهاتــی بــه حمایت‬ ‫علویــان برخاســته اند‪ ،‬چــه بهتــر کــه بــا پیوند‬ ‫نــژاد علــی بــا دودمــان ساســانیان‪ ،‬ایــن حــق‬ ‫موهــوم را در پنــاه حــق خدایــی «نصــب امام»‬ ‫بــرای همیشــه پایــدار ســازند‪ ،‬ایــن جاســت‬ ‫کــه ســاختن شــهربانو کمــال ضــرورت‬ ‫را دارد و هــرگاه بــر فــرض هــم حســین‬ ‫بــن علــی کنیزکــی ایرانــی گرفتــه باشــد‪،‬‬ ‫می بایــد او را دختــر یزدگــرد معرفــی کــرد‪،‬‬ ‫انــگاه روایتــی ســاخت کــه خــدا از بنــدگان‬ ‫خویــش تنهــا دو تیــره را برگزیــده اســت‪ ،‬از‬ ‫عــرب قریــش و از غیــر عــرب ایرانــی و ایــن‬ ‫افســانه نظیــر همــان گزاف ـه ای اســت کــه در‬ ‫مشــکوه االــدب نقــل شــده و می گویــد مــردم‬ ‫محبــوس بتمامــت اتفــاق دارنــد کــه حضــرت‬ ‫صاحــب االمــر از جانــب مــادر بــه شــهربانو‬ ‫منتهــی می شــود (شــهیدی‪.)۴۲:۱۳۷۴،‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫بــا نگاهــی بــه تاریــخ ایــران‪ ،‬می تــوان‬ ‫دریافــت حکومتهــای شــکل گرفتــه در‬ ‫ســرزمین ایــران دوره اســامی از طاهریــان‬ ‫تــا اق قویونلوهــا را نمی تــوان حکومــت‬ ‫ملــی تلقــی کــرد؛ زیــرا وابســته بــه دربــار‬ ‫خالفــت عربــی و اســامی بوده انــد‪ ،‬ماننــد‬ ‫حکومــت طاهریــان و ســامانیان‪ .‬از طرفــی‬ ‫همــۀ ســرزمین های ایرانــی را در اختیــار‬ ‫نداشــته اند و تنهــا در بخشــی از ایــران‬ ‫حکومــت داشــته اند؛ ماننــد ال زیــار و‬ ‫صفاریــان‪ .‬همچنیــن منشــا حکومت هــای‬ ‫بیگانــه بوده اســت‪ .‬مثــل ســلجوقیان‪،‬‬ ‫غزنویــان‪ ،‬خوارزمشــاهیان‪ ،‬مغــوالن‪،‬‬ ‫تیموریــان‪ ،‬اق قویونلوهــا و قــره قویونلوهــا‪.‬‬ ‫امــا حکومــت صفــوی را می تــوان بــه‬ ‫دالیــل زیــر دولــت ملــی لقــب داد‪:‬‬ ‫‪_۱‬حاکمــان صفــوی اصالتــا ایرانــی و از قریــب‬ ‫ســه و نیــم قــرن قبــل از اغــاز ســلطنت‪،‬‬ ‫خانــواده ای ایرانــی و شــناخته شــده در نســب‬ ‫شناســی ها و منابــع تاریخــی بوده انــد‪.‬‬ ‫‪_۲‬حکومــت صفــوی مســتقل بــوده و تکیــه‬ ‫گاهــش ملــت و ســرزمین ایــران بوده اســت‪.‬‬ ‫‪_۳‬همــۀ ســرزمین های ایرانــی را‬ ‫تقریبــا در برگرفتــه و حکومتــی‬ ‫فراگیــر بــر همــۀ ســرزمین های‬ ‫تاریخــی ایــران بــه وجــود اورده اســت‪.‬‬ ‫‪_۴‬حکومتــی متمرکــز بــود‪ .‬ملــوک الطوایفــی‬ ‫را برانداخــت و همــۀ ســرزمین های ایرانــی را‬ ‫زیرنظــر حکومت واحــدی کــه از پایتخت اداره‬ ‫می شــد‪ ،‬قــرار داد (گــودرزی‪.)۲۰۴:۱۳۸۷،‬‬ ‫‪12‬‬ ‫منابع‬ ‫‪-1‬اســمیت‪،‬دی‪،‬انتونی (‪)۱۳۸۳‬؛ ناسیونالیسم؛‬ ‫نظریــه‪ ،‬ایدئولــوژی‪ ،‬تاریــخ؛ مترجــم منصــور‬ ‫انصــاری‪ ،‬تهران‪:‬نشــر تمــدن ایرانــی‪.‬‬ ‫‪-2‬احمدی‪،‬حمیــد (‪ )۱۳۸۳‬ایران‪:‬هویــت‪،‬‬ ‫ملیــت‪ ،‬قومیــت‪ ،‬تهــران‪ :‬موسســه‬ ‫تحقیقــات و توســعه علــوم انســانی‪.‬‬ ‫تشــکیل‬ ‫‪-3‬هینتس‪،‬والتــر(‪)۱۳۴۶‬؛‬ ‫دولــت ملــی در ایــران‪ ،‬مترجــم‬ ‫کیــکاوس جهانــداری‪ ،‬تهران‪:‬بــی نــام‪.‬‬ ‫بازشناســی‬ ‫‪-3‬شــریعتی‪،‬علی(‪)۱۳۷۶‬؛‬ ‫چــاپ‬ ‫ایرانی_اســامی‪،‬‬ ‫هویــت‬ ‫پنجــم‪ ،‬تهــران‪ :‬انتشــارات الهــام‪.‬‬ ‫‪-4‬بیگدلی‪،‬علــی(‪)۱۳۸۳‬؛ ((ســیر تحــول‬ ‫و تکویــن هویــت ملــی در ایــران))‪،‬‬ ‫هویــت ملــی در ایــران‪ ،‬بــه اهتمــام داود‬ ‫میرمحمدی‪،‬تهــران‪ :‬نشــر تمــدن ایرانــی‪.‬‬ ‫‪-5‬ثاقــب فر‪،‬مرتضی(‪)۱۳۸۳‬؛((ایــران باســتان‬ ‫و هویــت ایرانی))‪،‬ایران‪:‬هویت‪،‬ملیت‪،‬قومیــت‬ ‫‪،‬بــه اهتمــام حمیــد احمدی‪،‬تهران‪:‬موسســه‬ ‫تحقیقــات و توســعه علــوم انســانی‪.‬‬ ‫‪ -6‬طا هر ی ‪ ،‬ا بو ا لقا ســم ( ‪ )۱ ۳ ۸ ۳‬؛ تا ر یخ‬ ‫سیاســی و اجتماعــی ایــران از مــرگ‬ ‫تیمــور تــا مــرگ شــاه عباس‪،‬چــاپ‬ ‫چهارم‪،‬تهران‪:‬نشــر علمــی فرهنگــی‪.‬‬ ‫‪-7‬زریــن کوب‪،‬عبدالحســین(‪)۱۳۷۵‬؛روزگاران‬ ‫ایران‪،‬جلــد یــک تــا ســه‪،‬تهران‪:‬دنیای ســخن‪.‬‬ ‫‪-8‬اشــرف‪،‬احمد(‪)۱۳۸۳‬؛((بحران هویــت‬ ‫ملــی و قومــی در ایران‪،‬هویت‪،‬ملیــت‪،‬‬ ‫قو میت ) ) ‪ ،‬ا یر ا ن ‪ :‬هو یت ‪ ،‬ملیت ‪ ،‬قو میت ‪ ،‬بــه‬ ‫اهتمــام حمیــد احمدی‪،‬تهران‪:‬موسســه‬ ‫تحقیقــات و توســعه علــوم انســانی‪.‬‬ ‫‪_9‬کویــن جامعــه شــناختی هویــت‬ ‫ملــی در ایــران بــا تاکیــد بــر دوره‬ ‫ایرانــی‪.‬‬ ‫تمــدن‬ ‫صفویه‪،‬تهران‪:‬نشــر‬ ‫‪-10‬اشــرف‪،‬احمد(‪)1395‬؛هویت ایرانــی از‬ ‫دوران باســتان تــا پایان پهلوی‪،‬تهران‪:‬نشــر نی‪.‬‬ ‫‪-11‬شهیدی‪،‬ســید جعفر(‪)1374‬؛زندگانــی‬ ‫الحســین‪،‬تهران‪:‬دفتر‬ ‫بــن‬ ‫علــی‬ ‫اســامی‪.‬‬ ‫فرهنــگ‬ ‫نشــر‬ صفحه 12 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫ـی دولت‬ ‫ـﻂ خارجـ‬ ‫ـی رواﺑـ‬ ‫ـﻞ ناﮐامـ‬ ‫ـی علـ‬ ‫ﺑررسـ‬ ‫ـی‬ ‫ـای اروپایـ‬ ‫ـا دولتهـ‬ ‫ـوی ﺑـ‬ ‫صفـ‬ ‫امید یﻌقوب زاده‬ ‫کارشناسی ارشد تاریخ جهان دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی تهران‬ ‫سیاســت خارجــه همــواره یکــی از مســائل‬ ‫مــورد توجــه دولتهــا در طــول تاریــخ‬ ‫بــوده اســت‪ .‬هرچنــد ایــن مســئله امــروزه‬ ‫بیشــتر و در ابعــاد گســتردهتری مــورد‬ ‫توجــه اســت امــا چــه در دورۀ باســتان و‬ ‫چــه در دورۀ اســامی‪ ،‬دولتهــای مختلــف‬ ‫از ایــن امــر غافــل نبودهانــد‪ .‬چنانکــه دیــوان‬ ‫رســایل (کــه بــه نوعــی کارکــرد وزارت‬ ‫خارجــۀ امــروزی را داشــته اســت) همــواره‬ ‫بــه عنــوان یکــی از مهمتریــن دیوانهــای‬ ‫میشدهاســت‪.‬‬ ‫محســوب‬ ‫دولتهــا‬ ‫بــا تاســیس دولــت صفــوی در ایــران در‬ ‫ســال ‪ ۱۵۰۱‬میــادی‪ ،‬سیاســت خارجــۀ‬ ‫ایــران بــا همســایگان خــود بــه ویــژه بــا‬ ‫دولتهــای اروپایــی وارد مرحلــۀ جدیــدی‬ ‫شــد‪ .‬هرچنــد پیــش از ان نیــز در دورههــای‬ ‫ایلخانــان و اق قویونلوهــا تماسهایــی‬ ‫بیــن ایــران و دولتهــای اروپایــی صــورت‬ ‫گرفتهبــود‪ ،‬امــا ایــن روابــط هیچــگاه‬ ‫بــه جدیــت روابــط دورۀ صفــوی نبــود‬ ‫و اثــار و نتایــج پایــداری در برنداشــت‪.‬‬ ‫نگارنــده درایــن مقالــه قصــد دارد پــس‬ ‫از یــک نــگاه اجمالــی بــه روابــط دولــت‬ ‫صفــوی بــا دولتهــای اروپایــی‪ ،‬بــه برخــی‬ ‫ازعلــل ناکامــی ایــن روابــط بپــردازد‪.‬‬ ‫پــس از اینکــه محمــد فاتــح در ســال‬ ‫‪۱۴۵۳‬میــادی موفــق بــه فتــح قســطنطنیه‬ ‫شــد‪ ،‬زنــگ خطــر بــرای دولتهــای اروپایــی‬ ‫بــه صــدا در امــد و بــا گســترش متصرفــات‬ ‫عثمانــی در شــرق دریــای مدیترانــه و شــمال‬ ‫افریقــا‪ ،‬اروپــا در شــرایط بحرانــی قــرار‬ ‫گرفــت‪ .‬چــرا کــه دولــت عثمانــی روز بــه‬ ‫روز بــه پیشــروی خــود در قلــب اروپــا ادامــه‬ ‫مــیداد و بــا محاصــرۀ اروپــا از جنوب و شــرق‬ ‫و تســلط بــر مســیرهای تجــاری زمینــی و‬ ‫دریایــی و تحمیــل هزینههــای گــزاف بــر‬ ‫کاالهــای تجــاری‪ ،‬دولــت هــای اروپایــی را‬ ‫در شــرایط ســختی قــرار داده بــود‪ .‬مشــکل‬ ‫عثمانــی تنهــا متوجــه اروپــا نبــود بلکــه بــه‬ ‫دلیــل همســایگی بــا دولــت صفــوی‪ ،‬بــرای‬ ‫کشــور ایــران نیــز همــواره بــه عنــوان یــک‬ ‫رقیــب و خطــر جــدی تلقــی مــی شــد‪.‬‬ ‫دانشــمندان علــوم سیاســی معتقدنــد‬ ‫بــرای شــکلگیری اتحــاد بیــن ‪ ۲‬یــا چنــد‬ ‫کشــورباید زمینــۀ و دالیــل مشــترکی فراهــم‬ ‫شــود کــه بــه عنــوان یکــی از ایــن دالیــل می‬ ‫تــوان بــه دشــمن مشــترک اشــاره کــرد‪)۱(.‬‬ ‫در ایــن دوره نیــز بــه دلیــل وجــود دشــمن‬ ‫مشــترکی چــون عثمانــی‪ ،‬دولــت صفــوی و‬ ‫دولتهــای اروپایــی درصــدد ایجــاد اتحــادی‬ ‫علیــه دولــت عثمانــی برامدنــد‪ .‬اولیــن‬ ‫درخواســت بــرای ایجــاد چنیــن اتحــادی‬ ‫توســط پادشــاه مجارســتان و در زمــان‬ ‫ســلطنت شــاه اســماعیل مطــرح شــد‪ .‬شــاه‬ ‫اســماعیل نیــز کــه پــس از شکســت در جنگ‬ ‫چالــدران درصــدد انتقــام از عثمانیهــا بــود‪،‬‬ ‫از پطــروس‪ ،‬ســفیر مجارســتان اســتقبال‬ ‫کــرده و وی را بــه عنــوان ســفیر خــود‬ ‫بــه ســوی دولتهــای اروپایــی چــون‬ ‫المــان‪ ،‬ونیــز و اســپانیا گســیل داشــت‪)۲(.‬‬ ‫درخواســت وی از پادشــاهان اروپایــی کنــار‬ ‫گذاشــتن مشــکات داخلــی و متحــد شــدن‬ ‫بــرای حملــۀ همزمــان بــه دشــمن مشــترک‬ ‫یعنــی عثمانــی بــود‪ .‬در واقــع اغلــب مکاتبــات‬ ‫اولیــۀ بیــن دولــت صفــوی و دولتهــای‬ ‫اروپایــی بــا اهــداف نظامــی صــورت گرفــت‪.‬‬ ‫بــه عنــوان مثــال در نامــه ای کــه شــاه‬ ‫اســماعیل بــه شــارلکن پادشــاه مقتــدر‬ ‫اســپانیا نوشــت از پادشــاه اســپانیا درخواســت‬ ‫داشــت تــا بــه صــورت همزمــان از غــرب و‬ ‫شــرق بــه متصرفــات عثمانــی بتازنــد‪)۳(.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫هرچند پادشــاهان المان و اســپانیا نظر مساعد‬ ‫خــود را اعــام کردنــد و نامههایــی دوســتانه‬ ‫بــه شــاه اســماعیل نوشــتند‪ ،‬امــا ایــن نامههــا‬ ‫و ســفیر ایــران زمانــی بــه ایــران رســیدند کــه‬ ‫شــاه اســماعیل مــرده بــود و ایــن مذاکــرات‬ ‫ناتمــام مانــده و نتیجــهای در برنداشــت‪.‬‬ ‫همچنیــن در ســال ‪ ۱۵۰۷‬میــادی‪ ،‬همزمــان‬ ‫بــا ســلطنت شــاه اســماعیل‪ ،‬البوکــرک‬ ‫پرتغالــی جزیــرۀ هرمــز و چنــد جزیــرۀ‬ ‫دیگــر از خلیــج فــارس را تصــرف کــرد‪.‬‬ ‫امــا شــاه اســماعیل بــه دلیــل نداشــتن‬ ‫نیــروی دریایــی نتوانســت بــه مقابلــه بــا او‬ ‫بپــردازد و ایــن جزایــر تــا زمــان اتحــاد شــاه‬ ‫عبــاس بــا انگلســتان علیــه پرتغالیهــا در‬ ‫تصــرف پرتغــال باقــی مانــد‪ .‬روابــط ایــران‬ ‫بــا دولــت هــای اروپایــی پــس از مــرگ شــاه‬ ‫اســماعیل تــا روی کار امــدن شــاه عبــاس‬ ‫تقریبــا بــه حالــت تعلیــق درامــد کــه ایــن‬ ‫موضــوع متاثــر از دو علــت داخلــی بــود‪.‬‬ ‫اول انکــه در مقاطعــی چــون ســالهای‬ ‫‪۹۳۰‬هـــ‪.‬ق تــا ‪ ۹۴۰‬هـــ‪.‬ق و دورۀ ســلطنت‬ ‫شــاه اســماعیل دوم و محمــد خدابنــده‪،‬‬ ‫اختافــات داخلــی موجــب هــرج و‬ ‫مــرج شــدهبود و رابطــه بــا کشــورهای‬ ‫اروپایــی مــورد توجــه دولــت صفــوی نبــود‪.‬‬ ‫دوم انکــه بــه دلیــل توافقنامــۀ صلــح‬ ‫اماســیه بیــن شــاه تهماســب و دولــت‬ ‫عثمانــی‪ ،‬شــاه تهماســب رغبــت چندانــی‬ ‫بــه رابطــه بــا دولتهــای اروپایــی از خــود‬ ‫نشــان نمــیداد‪ .‬توضیــح انکــه پادشــاهان‬ ‫صفــوی نهایــت تــاش خــود را بــه منظــور‬ ‫جلوگیــری از نقــض عهدنامههــای خــود بــا‬ ‫دولــت عثمانــی مبــذول میداشــتند‪ .‬پــس‬ ‫از توافقنامــۀ اماســیه نیــز شــاه تهماســب‬ ‫درمقطعــی تصمیــم بــه قطــع روابــط خــود‬ ‫بــا دولتهــای اروپایــی گرفــت‪ .‬بــا روی کار‬ ‫امــدن شــاه عبــاس‪ ،‬روابــط بــا دولتهــای‬ ‫اروپایــی از ســر گرفتــه شــد‪ .‬البتــه بــا‬ صفحه 13 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫ایــن تفــاوت کــه ایــن روابــط بــا برخــی از‬ ‫دولت هــای اروپایــی بــا نتایــج مثبتــی همــراه‬ ‫بــود و تنهــا جنبــۀ نظامــی نداشــت و روابــط‬ ‫تجــاری نیــز برقــرار شــد‪ .‬می تــوان گفــت‬ ‫بازهــم شــروع روابــط از ســوی دولت هــای‬ ‫اروپایــی صــورت گرفــت و دولــت انگلیــس‬ ‫بــا اعــزام بــرادران شــرلی بــه همــراه یــک‬ ‫هیئــت ‪ 25‬نفــره قصــد تجهیــز ســپاه ایــران‬ ‫بــه ســاح اتشــین را داشــت کــه بــه مقصــود‬ ‫خــود رســید و پــس از مدتــی ســپاه ایــران‬ ‫صاحــب توپخانــه و ‪ 60‬هــزار تفنــگ دار‬ ‫شــد‪ )4(.‬شــاه عبــاس عالقــۀ بســیاری بــه‬ ‫رابــرت شــرلی و بــرادرش انتونــی شــرلی‬ ‫پیــدا کــرد و ایــن موضــوع باعــث شــد تــا‬ ‫انتونــی شــرلی را بــه ســفارت خــود انتخــاب‬ ‫کنــد و بــه همــراه حســینعلی بیــگ بــه اروپــا‬ ‫اعــزام کنــد‪ .‬ســفر ایــن هیئــت بــه دالیلــی‬ ‫چــون درگیــری انتونــی شــرلی بــا حســینعلی‬ ‫بیــگ در ونیــز و امتنــاع انتونــی از بازگشــت‬ ‫بــه ایــران و همچنیــن بازنگشــتن حســینعلی‬ ‫بیــگ بــه ایــران نتایــج مهمــی در بــر نداشــت‪.‬‬ ‫پــس از مدتــی شــاه عبــاس رابــرت شــرلی را‬ ‫بــه عنــوان ســفیرخود بــه ســوی دولت هــای‬ ‫اروپایــی فرســتاد کــه مهم تریــن اهــداف‬ ‫او از ســویی تحریــک دولت هــای اروپایــی‬ ‫بــرای کنــار گذاشــتن درگیری هــای داخلــی‬ ‫و حملــۀ مشــترک بــه عثمانــی و از ســوی‬ ‫دیگــر فــروش ابریشــم ایــران بــود‪)5(.‬‬ ‫هــر چنــد شــاه عبــاس بــه پادشــاهان‬ ‫کشــورهای بســیاری چــون روســیه‪،‬‬ ‫لهســتان‪ ،‬المــان‪ ،‬ونیــز‪ ،‬اســپانیا و انگلیــس‬ ‫نامــه نوشــت ولــی تنهــا موفــق بــه ایجــاد‬ ‫رابطــه بــا کشــورهای انگلیــس و هلنــد‬ ‫شــد و رابطــه بــا مابقــی کشــورها از ســطح‬ ‫رد و بــدل شــدن چنــد نــام تشــریفاتی و‬ ‫مبــادالت محــدود تجــاری باالتــر نرفــت‪.‬‬ ‫پــس از اینکــه شــاه عبــاس توانســت بــه‬ ‫کمــک نیــروی دریایــی شــرکت هنــد‬ ‫شــرقی انگلیــس‪ ،‬پرتغالــی هــا را شکســت‬ ‫دهــد‪ ،‬عهدنامــه ای بیــن دولــت انگلیــس و‬ ‫دولــت صفــوی بســته شــد کــه طــی ان بــه‬ ‫دلیــل در اختیــار قــرار دادن کشــتی های‬ ‫جنگــی از ســوی انگلیســی ها امتیازهــای‬ ‫مهــم تجــاری بــه دولــت انگیــس داده شــد‪.‬‬ ‫همچنیــن در بنــد اول ایــن توافــق نامــه‬ ‫مقــرر شــد دو دولــت یــک ســفیر بــه صــورت‬ ‫دائمــی در خــاک یکدیگــر مســتقر کننــد‪)6(.‬‬ ‫رابطــۀ ایــران بــا دولــت انگلیــس پــس از‬ ‫‪14‬‬ ‫مدتــی کمرنــگ شــد؛ چــرا کــه سیاســت شــاه‬ ‫عبــاس بــرای جلوگیــری از قدرت گیــری‬ ‫و تســلط یــک دولــت خارجــی در منطقــۀ‬ ‫خلیــج فــارس‪ ،‬وارد کــردن یــک قــدرت‬ ‫دیگــر بــه ایــن منطقــه و ایجــاد یــک نــوع‬ ‫تعــادل بــود‪ .‬بــه ایــن دلیــل پــس از مدتــی‬ ‫روابطــی بــا ایــاالت متحــد هلنــد برقــرار کــرد‬ ‫و یــک عهدنامــۀ تجــاری بــا هلنــد بســت و‬ ‫بــا وارد کــردن ایــن دولــت بــه خلیــج فــارس‬ ‫امتیازهــای مشــابهی نیــز بــه هلنــد داد‪)7(.‬‬ ‫در دورۀ شــاه عبــاس اوج روابــط‬ ‫ایــران بــا دولت هــای اروپایــی را‬ ‫شــاهد بودیــم امــا بــا مــرگ او بازهــم‬ ‫شــاهد کاهــش ایــن روابــط هســتیم‪.‬‬ ‫هرچنــد پــس از شــاه عبــاس اول‪ ،‬شــاهان‬ ‫صفــوی بــه عهدنامه هــای بســته شــده بــا‬ ‫دولت هــای اروپایــی پایبنــد بودنــد و حتــی‬ ‫در دورۀ شــاه ســلیمان ســفیری از جانــب‬ ‫ایــران بــه دربــار لوئــی چهاردهــم فرســتاده‬ ‫شــد کــه هــدف از ایــن ســفارت درخواســت‬ ‫ایــران از فرانســه مبنــی بــر در اختیــار قــرار‬ ‫دادن چنــد کشــتی جنگــی در خلیــج فــارس‬ ‫بــود‪ ،‬امــا بــه طــور کلــی دولــت صفــوی‬ ‫متاثــر از توافــق نامــۀ زهــاب بــا دولــت‬ صفحه 14 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫عثمانــی‪ ،‬رغبــت چندانــی بــه رابطــه بــا اروپــا‬ ‫نشــان نمــی داد و حتــی در دورۀ ســلطنت‬ ‫شــاه ســلیمان یعنــی زمانــی کــه دولــت‬ ‫عثمانــی در غــرب قلمــروی خــود متحمــل‬ ‫شکســت های ســختی شــده بود و در داخــل‬ ‫نیــز دســت بــه گریبــان مشــکالتی چــون‬ ‫شــورش ینــی چری هــا بــود‪ ،‬بــه درخواســت‬ ‫ســفرای المــان و روســیه بــرای اتحــاد علیــه‬ ‫عثمانــی کــه بــه اعتقــاد ســفیر روســیه‬ ‫می توانســت باعــث نابــودی دولــت عثمانــی‬ ‫شــود جــواب منفــی داده و دولــت عثمانــی‬ ‫را بــه یــک دولــت عیســوی ترجیــح داد‪.‬‬ ‫بــا نگاهــی بــه روابــط حکومــت صفــوی‬ ‫بــا دولت هــای اروپایــی بــه ایــن نتیجــه‬ ‫میرســیم کــه ایــن روابــط بــر پایــۀ نیــاز‬ ‫متقابــل بــوده و هیــچ یــک از طرفیــن‬ ‫در موضــع قــدرت برتــر قــرار نداشــتند‪.‬‬ ‫امــا ســوالی کــه مطــرح می شــود ایــن‬ ‫اســت کــه چــرا علی رغــم تمایــل طرفیــن‬ ‫چنیــن رابطــه ای صــورت نگرفــت؟ و یــا‬ ‫بــه صــورت مقطعــی بــود و پایــدار نشــد؟‬ ‫مــی تــوان بــه ‪ 4‬دلیــل عمــده بــه‬ ‫عنــوان پاســخ ایــن ســوال اشــاره کــرد‬ ‫‪.‬‬ ‫‪-1‬مشکالت ارتباطی‪:‬‬ ‫همان گونــه کــه اشــاره شــد دولــت عثمانــی‬ ‫بــا گســترش متصرفــات خــود در شــرق دریای‬ ‫مدیترانــه و تصــرف مصــر و شــمال افریقــا و با‬ ‫پیشــروی در شــرق قلمــرو خــود در اســیای‬ ‫صغیــر و قفقــاز‪ ،‬تبدیــل بــه ســدی میــان‬ ‫ایــران و اروپــا شــده بود‪ .‬بــه همیــن دلیــل‬ ‫کاروان هــای ایرانــی بــرای رســیدن بــه اروپــا‬ ‫(بــه اســتثنای معــدود مواقعــی کــه بیــن‬ ‫ایــران و عثمانــی صلــح برقــرار بــود) مجبــور‬ ‫بــه دور زدن مرزهــای عثمانــی بودنــد‪ .‬در ایــن‬ ‫دوره از دو مســیر دریایــی و خشــکی بــه ایــن‬ ‫منظــور اســتفاده می شــد‪ .‬در راه دریایــی‬ ‫پــس از عبــور از بنــدر ایــران و دور زدن‬ ‫شــبه جزیــرۀ عربســتان و دماغــۀ امیــد نیــک‪،‬‬ ‫قــارۀ افریقــا را پشــت ســر می گذاشــتند‬ ‫و بــه اســپانیا و قــارۀ اروپــا می رســیدند‪.‬‬ ‫در مســیر دوم پــس ازحرکــت از گیــان و‬ ‫عبــور از دریــای خــزر وارد بنــدر هشــترخان‬ ‫شــده و اغلــب بــا عبــور از خــاک روســیه‬ ‫و اقامتــی چنــد ماهــه در مســکو‪ ،‬قــدم‬ ‫بــه شــمال و شــرق اروپــا می گذاشــتند‪.‬‬ ‫طبیعتــا ایــن راه هــای طوالنــی چــه خشــکی‬ ‫و چــه دریایــی بــا در نظــر گرفتــن وســایل‬ ‫حمــل و نقــل در ان زمــان و وجــود مشــکالت‬ ‫دیگــری چــون راهزنــان و طوفــان دریــا و‪...‬‬ ‫ســال ها بــه طــول می انجامیــد‪ .‬چنانکــه‬ ‫ماموریــت رابــرت شــرلی بــه اروپــا و بازگشــت‬ ‫او بــه ایــران ‪ 8‬ســال بــه طــول انجامیــد‪)8(.‬‬ ‫‪ -2‬اختــاف و شــرایط بــد اب و هوایــی‪:‬‬ ‫ایــن موضــوع باعــث شــده بود کــه ســفیران‬ ‫اروپایــی بارهــا پیــش از رســیدن بــه دربــار‬ ‫ایــران جــان خــود را از دســت بدهنــد‪ .‬بــه‬ ‫عنــوان مثــال در ذی حجــۀ ســال ‪ 972‬هـــ‪.‬ق‬ ‫یــک هیئــت سیاســی از مســکو بــه ریاســت‬ ‫ارتــور ادواردز بــه ایــران امــد امــا چنــد تــن‬ ‫از اعضــای ایــن هیئــت پیــش از رســیدن بــه‬ ‫قزویــن تلــف شــدند‪ )9(.‬در مــوردی دیگــر در‬ ‫‪ 27‬صفــر ســال ‪ 1012‬هـــ‪.‬ق کاکاش ســفیر‬ ‫المــان و ‪ 8‬تــن از همراهانــش بــه ســبب بدی‬ ‫غــذا و اب و هــوای گیــان بــه ســختی بیمــار‬ ‫شــدند و زمانــی کــه بــه الهیجــان رســیدند‪،‬‬ ‫ســفیر و ‪ 3‬تن از همراهانش درگذشــتند‪)10(.‬‬ ‫‪-3‬فقــدان هماهنگــی مواضــع بیــن‬ ‫دولــت هــای اروپایــی‪:‬‬ ‫در واقــع علــی رغــم تمایــل اغلــب دولت هــای‬ ‫اروپایــی بــه شــکل گیری چنیــن رابطــه ای‪،‬‬ ‫سیاســت پایــداری از ســوی همــۀ ایــن‬ ‫دولت هــا مشــاهده نمی شــد‪ .‬بــه عنــوان‬ ‫مثــال فرانســه سیاســت خوبــی بــا دولــت‬ ‫عثمانــی برقــرار کرده بــود و دولت هایــی‬ ‫چــون المــان و ونیــز کــه در مقطعــی دم‬ ‫از اتحــاد علیــه عثمانــی مــی زدنــد پــس‬ ‫از مدتــی بــه اتحــاد بــا عثمانــی پرداختنــد‪.‬‬ ‫اتحــاد ردلــف دوم پادشــاه المــان بــا‬ ‫دولــت عثمانــی برخــاف قــول خویــش بــه‬ ‫شــاه عبــاس از جملــه ایــن مــوارد اســت‪.‬‬ ‫‪-4‬شــخص محوری و فقــدان سیاســت‬ ‫مســتمر و پایــدار در دولــت صفــوی‪:‬‬ ‫سیاســت کلــی دولــت صفــوی متاثــر از‬ ‫شــخص شــاه بــود کــه ایــن مســئله باعــث‬ ‫می شــد تــا بــا تغییــر یــک شــاه و بــه‬ ‫قــدرت رســیدن شــخصی دیگــر بــا روحیــات‬ ‫و تفکــرات متفــاوت‪ ،‬شــاهد اســتمرار یــک‬ ‫سیاســت واحــد دربــارۀ چنیــن موضوعــی‬ ‫نباشــیم‪ .‬بــه عنــوان مثــال تمــام تــاش‬ ‫شــاه عبــاس در دورۀ ‪ 40‬ســالۀ حکومتــش‬ ‫‪15‬‬ ‫متوجــه رابطــه بــا اروپــا و نابــودی عثمانــی‬ ‫و بــه طــور کلــی دشــمنی بــا ایــن دولــت‬ ‫بــود‪ .‬امــا پــس از مــرگ او تالش هــای او‬ ‫بی ســرانجام باقــی مانــد و حتــی در دورۀ‬ ‫ســلطنت شــاه ســلیمان بــه سیاســتی کامــا‬ ‫متناقــض بــا دورۀ شــاه عبــاس برمی خوریــم‪،‬‬ ‫چــرا کــه شــاه عبــاس قصــد نابــودی دولــت‬ ‫عثمانــی را داشــت در صورتــی کــه شــاه‬ ‫ســلیمان همان گونــه کــه اشــاره شــد‬ ‫وجــود دولــت عثمانــی را الزم می شــمرد‪.‬‬ ‫نتیجه گیری‬ ‫می تــوان گفــت وجــود دولــت عثمانــی‬ ‫علی رغــم مشــکالتی کــه بــرای دولــت‬ ‫صفــوی بــه وجــود اورده بــود اســباب‬ ‫نزدیکــی ایــران بــا دولت هــای اروپایــی‬ ‫را فراهــم کــرد و شــکل گیری چنیــن‬ ‫رابط ـه ای و اســتمرار ان می توانســت موجــب‬ ‫تبــادالت علمــی و فرهنگــی گســترده تری‪،‬‬ ‫ســال ها پیــش از روی کار امــدن قاجارهــا‬ ‫بیــن ایــران بــا تمــدن غــرب شــود‪.‬‬ ‫امــا وجــود مشــکالت متعــددی (ماننــد‬ ‫مشــکالت ارتباطــی) کــه برخــی از ان‪ ‎‬هــا‬ ‫از تــوان علمــی ان روز جوامــع غربــی و‬ ‫ایــران خــارج بــود و برخــی از ان هــا متوجــه‬ ‫دولت هــای دو طــرف بــود‪ ،‬باعــث شــد تــا‬ ‫دولــت صفــوی و مــردم ایــران نتواننــد از‬ ‫ایــن فرصــت مهــم اســتفادۀ کافــی را ببرنــد‪.‬‬ ‫پانویس‬ ‫‪.1‬علی اصغر کاظمی‪ ،‬دیپلماسی نوین‬ ‫‪.2‬عبدالحســین نوایــی‪ ،‬روابــط سیاســی و‬ ‫اقتصــادی ایــران در دورۀ صفویــه‪ .‬ص‪184‬‬ ‫‪.3‬همان‪.185 ،‬‬ ‫‪.4‬همان‪.120 ،‬‬ ‫‪.5‬نصرالــه فلســفی‪ ،‬زندگانــی شــاه عبــاس‪،‬‬ ‫‪.189‬‬ ‫‪ .6‬همان‪.63 ،‬‬ ‫‪.7‬عبدالحســین نوایــی‪ ،‬اســناد و مکاتبــات‬ ‫سیاســی ایــران از ســال ‪ 1038‬تــا ‪1105‬‬ ‫هجــری‪.238 ،‬‬ ‫‪.8‬نصرالــه فلســفی‪ ،‬زندگانــی شــاه عبــاس‪،‬‬ ‫‪.249‬‬ ‫‪.9‬نصرالــه فلســفی‪ ،‬زندگانــی شــاه عبــاس‪،‬‬ ‫‪.127‬‬ ‫‪.10‬همان‪.145 ،‬‬ صفحه 15 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫ﺑررسی سنﻦ ازدواج در عﺼر صفویه‬ ‫فاطمه ﺑهﺰادپور‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی تهران‬ ‫مراســم ازدواج در ایــران )مرکــز‬ ‫حکومــت(‬ ‫در ایــران عصــر صفــوی ازدواج یکــی از‬ ‫مهمتریــن بخشهــای زندگــی فــردی‬ ‫محســوب میشــده اســت و حتــی مــا شــاهد‬ ‫ان هســتیم کــه والدیــن فرزنــدان خــود را در‬ ‫دوران طفولیــت در ســنینی ماننــد هشــت یــا‬ ‫نــه ســالگی و گاهــی زودتــر نامــزد میکردنــد‪.‬‬ ‫همســر قانونــی هــر فــرد را منکوحــه‬ ‫مینامیدنــد و هــر مــرد میتوانســت چهــار‬ ‫زن عقــدی داشتهباشــد امــا بیشــتر افــراد‬ ‫تنهــا یــک زن عقــدی داشــتند و بقیــه‬ ‫زنانشــان صیغــهای بودنــد‪.‬‬ ‫در زمــان صفویــه ازدواج در میــان طبقــات‬ ‫بــاالی جامعــه‪ ،‬توســط نماینــده یــا وکیــل‬ ‫انجــام میگرفتــه اســت‪ .‬بــرای ایــن امــر‬ ‫عــروس و دامــاد در منــزل عــروس گــرد‬ ‫هــم میامدنــد‪ ،‬و از طــرف خانــوادۀ دختــر‬ ‫اســتقبالی از خانــوادۀ پســر بــه عمــل‬ ‫میامــد کــه بنابــر گفتــۀ برخــی منابــع‬ ‫ان زمــان خانــواده عــروس خیلــی نبایــد‬ ‫خانــواده دامــاد را تحویــل میگرفــت؛‬ ‫چــرا کــه تصــور میشــد خانــوادۀ عــروس‬ ‫میخواهــد از شــر دختــرش خــاص شــود‪.‬‬ ‫بــرای عقــد‪ ،‬پــدر دختــر نبایــد حضــور‬ ‫داشتهباشــد و عقــد در محلــی کــه فقــط‬ ‫دامــاد و نماینــدگان طرفیــن و یــک روحانــی‬ ‫حضــور داشــت برگــزار میشــد‪ .‬نماینــدگان‬ ‫از عقدنامــه محافظــت میکردنــد و اجــرای‬ ‫مــواردی کــه در ان عقدنامــه ذکــر شــدهبود‪،‬‬ ‫برعهــده همیــن نماینــدگان بودهاســت‪.‬‬ ‫بــرای عقــد مقامــات‪ ،‬بــزرگان کشــور و‬ ‫وابســتگان انهــا شــیخ االســام یــا صــدر‬ ‫کــه باالتریــن مقــام دینــی عصــر صفــوی بــود‬ ‫خطبــۀ عقــد را جــاری میکــرد و بــرای افــراد‬ ‫طبقــه متوســط نایــب منــاب شــیخ االســام‬ ‫ایــن وظیفــه را برعهــده میگرفــت‪ .‬تــودۀ‬ ‫مــردم نیــز در قشــر کوچــک جامعــه مــا‬ ‫یــا فقیهــی بــه مجلــس عقــد میاوردنــد‪.‬‬ ‫در طــی مراســم‪ ،‬عــروس بــه همــراه دیگــر‬ ‫زنــان در یــک اتــاق متصــل بــه مجلــس عقــد‬ ‫مینشســت‪ ،‬کــه د ِر ایــن اتــاق بــه صــورت‬ ‫نیمهبــاز بودهاســت و پــرده ای میــان ان‬ ‫اویــزان میکردنــد‪ .‬وکیــل هــر دو طــرف بــه‬ ‫نوبــت مــی گفتند کــه موکلشــان را بــه ازدواج‬ ‫بــا طــرف مقابــل در میاورنــد و ســپس‬ ‫عاقــد از عــروس و بعــد دامــاد میپرســید‬ ‫کــه ایــا ســخنان وکیــل خــود را قبــول داریــد‬ ‫و عــروس و دامــاد هــم بایــد پاســخ «بلــی»‬ ‫را میدادنــد و ســپس عقــد میــان ان دو‬ ‫نفــر جــاری میشــد و در اخــر‪ ،‬عقــد نامــه‬ ‫بــه وکیــل خانــوادۀ عــروس دادهمیشــد‪.‬‬ ‫هرچــه شــهود عقــد بیشــتر میبودنــد بــر‬ ‫اعتبــار ان افزودهمیشــد‪ .‬حضــور وکیــل‬ ‫بــرای قشــر عــادی جامعــه وجــود نداشــت‬ ‫و در عروســیهای افــراد طبقــه پاییــن‬ ‫عــروس هــم در مجلــس حضــور دارد‪.‬‬ ‫یکــی از ملزومــات مراســم ازدواج در عصــر‬ ‫صفویــه‪ ،‬فرســتادن هدایایــی بــرای عــروس‬ ‫از طــرف خانــوادۀ دامــاد و فرســتادن‬ ‫هدایایــی از طــرف خانــواده عــروس بــرای‬ ‫دامــاد اســت ؛ هدایایــی کــه بــرای عــروس‬ ‫فرســتاده میشــد شــامل البســه ‪ ،‬جواهــرات‬ ‫و نقدینگــی بــود وهدایایــی هــم کــه بــه‬ ‫دامــاد دادهمیشــد شــامل دســتمالهای‬ ‫دســتدوز‪ ،‬عرقچیــن ســوزنکاری شــده‬ ‫‪ ،‬رو میــزی و امثــال اینهــا بــود‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫مجلــس عروســی در منــزل دامــاد بــه مــدت‬ ‫‪ ۱۰‬روز برگــزار میشــد ؛ در روز دهــم جهیزیۀ‬ ‫عــروس را بــه خانــۀ دامــاد میاوردنــد‪ ،‬کــه‬ ‫ایــن جهیزیــه شــامل لبــاس‪ ،‬جواهــرات‪ ،‬اثــاث‬ ‫و اســباب منــزل‪ ،‬کنیــزکان و خواجــگان‬ ‫بودهاســت ‪ .‬جهیزیــه بــه طــور معمــول بــا‬ ‫شــتر یــا برخــی دیگــر از چهارپایــان باربــر‬ ‫بــه منــزل دامــاد اوردهمیشــد و در ایــن‬ ‫حیــن نوازنــدگان‪ ،‬موســیقی مینواختنــد‪.‬‬ ‫هنگامیکــه شــب دهــم فــرا میرســید‬ ‫عــروس بــه منــزل دامــاد هدایــت میشــد؛‬ ‫عــروس اگــر از خانوادههــای عالــی رتبــۀ‬ ‫جامعــه میبــود در کجــاوه مینشســت امــا‬ ‫اگــر از خانوادههــای متوســط بــود ســوار‬ ‫بــر اســب یــا پــای پیــاده بــه منــزل دامــاد‬ ‫میرفــت‪ .‬در پشــت عــروس و همراهانــش‪،‬‬ ‫نوازنــدگان درحــال نواختــن موســیقی و‬ ‫نوکــران بــه همــراه شــمعی روشــن در دســت‬ ‫حرکــت میکردنــد؛ وقتــی بــه منــزل دامــاد‬ ‫میرســیدند همراهــان عــروس و دامــاد‬ ‫انهــا را بــه حجلــه هدایــت میکردنــد‪.‬‬ ‫بعــد از عروســی اگــر عــروس و دامــاد قصــد‬ ‫زندگــی در منــزل پــدر شــوهر را داشــتند زن‬ ‫تــا مدتهــای طوالنــی نمیتوانســت بــا پــدر‬ ‫شــوهر خــود صحبــت کنــد یــا صــورت خــود‬ ‫را بــه او نشــان دهــد‪ ،‬البتــه اگــر هدایایــی بــه‬ ‫عــروس دادهمیشــد عــروس میتوانســت‬ ‫بــا پــدر شــوهر خــود صحبــت کنــد امــا‬ ‫صــورت خــود را همچنــان نبایــد نشــان دهــد‪.‬‬ ‫مراســم ازدواج در ســرزمین کلشــید‬ ‫)از توابــع ایــران عصــر صفــوی(‬ ‫در ســرزمین کلشــید دامــاد میبایســت‬ ‫بــه اولیــای دختــر مــورد نظــر خــود‬ ‫مبلغــی مــیداد‪ .‬اگــر ان مبلــغ را نمــیداد‬ صفحه 16 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫نمی توانســت عــروس خــود را بــه منــزل‬ ‫خویــش ببــرد؛ البتــه نکتــه قابــل توجــه ایــن‬ ‫اســت کــه در کلشــید دامــاد می توانســت‬ ‫عــروس را قبــل از ازدواج مالقــات کنــد‪.‬‬ ‫مراســم عروســی در خانــه پــدر دختــر‬ ‫شــکل می گرفتــه و اشــنایان و نزدیــکان‬ ‫در ایــن مراســم حضــور داشــتند‪ .‬دامــاد‬ ‫و خویشــاوندانش بــه همــراه وجوهــات‬ ‫الزم در مجلــس حضــور پیــدا می کردنــد‬ ‫و خانــوادۀ عــروس هــم جهیزیــه‪ ،‬کــه‬ ‫مقــدار مهریــه بــوده را بــه دامــاد نشــان‬ ‫می دادنــد ‪ .‬اینجــا هــم جهیزیــه ماننــد مرکــز‬ ‫حکومــت شــامل اســباب و اثاثیــه منــزل‪،‬‬ ‫لبــاس‪ ،‬مواشــی و اغنــام و چندتــن کنیــز و‬ ‫خدمتگــزار بوده اســت کــه همــه این هــا‬ ‫بــه جــز جواهــرات و البســه بــه دامــاد تعلــق‬ ‫داشته اســت‪ .‬در ایــن مراســم هــر یــک از‬ ‫حضــار هدیــه ای بــه عــروس و دامــاد مــی‬ ‫دادنــد؛ ســپس عــروس و دامــاد را بــه منــزل‬ ‫دامــاد هدایــت می کردنــد و در طــول راه هــم‬ ‫ســرود می خواندنــد و موســیقی می نواختنــد‪.‬‬ ‫جشــن و پایکوبــی در منــزل دامــاد بــه‬ ‫مــدت ســه الــی چهــار روز ادامــه داشــت‬ ‫امــا هنــوز مراســم ازدواج کامــل نشــده بود؛‬ ‫زیــرا بــه عقیــده مــردم ان منطقــه‪ ،‬ممکــن‬ ‫بــود ســاحران و جادوگــران بــا ســحر خــود‬ ‫موجــب اذیــت عــروس و دامــاد بشــوند‪.‬‬ ‫مراســم ازدواج در اســتانۀ معبــد زیرزمینــی‬ ‫یــا کلیســا برگــزار می شــد‪ .‬در ایــن مراســم‬ ‫کشــیش کــه شــمع در دســت داشــت ادعیه و‬ ‫اذکار را قرائــت می کــرد‪ ،‬در انجــا میــزی قــرار‬ ‫داشــت کــه روی ان ‪ ۲‬تــاج گل طبیعــی‪ ،‬بــه‬ ‫همــراه یــک رومیــزی ظریــف‪ ،‬نــخ و ســوزن‬ ‫و البتــه یــک ظــرف شــراب و نــان بــود‪ .‬پــدر‬ ‫تعمیــدی ایــن رومیــزی را بــاالی ســر عــروس‬ ‫و دامــاد می انداخــت و لبــاس عــروس و‬ ‫دامــاد را بــه هــم می دوخــت؛ ســپس تــاج و‬ ‫گل را بــر ســر ان هــا می گذاشــت و در اخــر‬ ‫قــرص نــان را تکــه تکــه کــرده بخشــی بــه‬ ‫دهــان دامــاد‪ ،‬قطعــه ای بــه دهــان عــروس‬ ‫و بخشــی را خــود میخــورد؛ شــراب را هــم‬ ‫بــه همیــن ترتیــب می خوردنــد و باالخــره‬ ‫‪17‬‬ ‫تشــریفات رســمی عروســی بــه پایــان‬ ‫می رســید ‪ .‬درکلشــید یــک مــرد بــه طــور‬ ‫معمــول دارای دو یــا ســه زن بــوده اســت‪.‬‬ ‫منابع‪:‬‬ ‫ســفرنامه تاورنیــه‪ ،‬ترجمــه ابوتــراب‬ ‫نــوری‪ ،‬تصحیــح حمیــد شــیرانی‪ ،‬چ ‪،۴‬‬ ‫تهــران ک کتابخانــه ســنائی‪ ۱۳۶۹ ،‬ش‪.‬‬ ‫ســفرنامه ادام الئاریــوس‪ ،‬ترجمــه‬ ‫احمــد بهپــور‪ ،‬چ ‪ ،۱‬ســازمان انتشــاراتی‬ ‫و فرهنگــی ابتــکار‪ ۱۳۶۳ ،‬ش‪.‬‬ ‫ســفرنامه شــاردن‪ ،‬ترجمــه محمــد‬ ‫عباســی‪ ،‬ج ‪ . ۳ - ۲ - ۱‬تهــران‪:‬‬ ‫انتشــارات امیــر کبــی‪ ۱۳۵۰ ،‬ش‪.‬‬ ‫نامــه ایــران‪ ،‬حمیــد یــزدان پرســت‪ ،‬مجموعــه‬ ‫مقاله هــا‪ ،‬ســروده ها و مطالــب ایران شناســی‬ ‫‪ ،‬ج ‪،۴‬چ ‪ ،۱‬تهــران ‪:‬اطالعــات ‪ ۱۳۸۷ ،‬ش‪.‬‬ صفحه 17 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫ﺑررسی پوشاک صفویه‬ ‫زهرا هاشمی‬ ‫دانشجوی کارشناسی تاریخ دانشگاه‬ ‫شهید بهشتی تهران‬ ‫مقدمه‬ ‫هــر جامعــهای دارای اداب و رســوم و‬ ‫اعتقــادات و بــه طــور کلــی فرهنــگ منحصــر‬ ‫بــه فــرد خــود میباشــد‪ .‬پوشــاک و البســه‬ ‫ایینــۀ تمامنمــای ایــن فرهنــگ اســت‪ .‬از‬ ‫نحــوۀ پوشــش مــردم‪ ،‬پارچههــای متــداول‪،‬‬ ‫زیــوراالت‪ ،‬تجمــات‪ ،‬طرحهــا‪ ،‬نقشهــا‬ ‫و نــوع البســه میتــوان بــه نــکات مهمــی‬ ‫نظیــر اعتقــادات مذهبــی مــردم و پایبنــدی‬ ‫انهــا بــه مذهــب‪ ،‬وضعیــت اقتصــادی اقشــار‬ ‫مختلــف جامعــه و خــرده فرهنگهــای‬ ‫گوناگــون درون جامعــه پــی بــرد‪ .‬در دورۀ‬ ‫َ‬ ‫انقــاب‬ ‫صفویــه بــه خاطــر همزمانــی بــا‬ ‫فکــری در اروپــا‪ ،‬پیشــرفت علــم و پــس از‬ ‫ان انقــاب صنعتــی‪ ،‬شــکلگیری اســتعمار‬ ‫و تفکــر جهانگــردی و جهانگشــایی‪،‬‬ ‫پــای اروپاییهــا بــه ایــران بــاز شــد‪ .‬تقابــل‬ ‫فرهنــگ اروپایــی و ایرانــی نــه تنهــا در تحــول‬ ‫مــد و لبــاس ایرانیــان موثــر بــود‪ ،‬بلکــه‬ ‫ســفرنامههای بســیار مفیــد و دقیقــی از ایــران‬ ‫عصــر صفــوی بــه جــا گذاشــت کــه امــروزه از‬ ‫مهمتریــن منابــع پزوهشــی هســتند‪ .‬در قــرن‬ ‫دهــم هجــری پوشــش بانــوان ظاهــر دیگــری‬ ‫بــه خــود میگیــرد‪ .‬تنبــان کــه در قــرون‬ ‫پیــش وجــود خارجــی نداشــت‪ ،‬معمــول‬ ‫میگــردد‪ .‬پیراهنهــای پــر دکمــه و بنــد‪،‬‬ ‫بندینکهــا را بــه کار میزننــد و از بلنــدی بــه‬ ‫کوتاهــی میگراینــد‪ .‬چــادری ســفید و بــزرگ‬ ‫بــه عنــوان روپــوش‪ ،‬ســر تــا پــای بانــوان را‬ ‫میپوشــاند؛ روبنــده و جــوراب بــه پوشــاک‬ ‫اضافــه میشــود و ســرپوشهایی کــه بــه‬ ‫صــورت مختلــف وســیله تزئیــن و سرپوشــی‬ ‫بانــوان بــود تبدیــل بــه عمامــه و دســتار شــد‪.‬‬ ‫بــه طــور کلــی پوشــاک در اوایــل حکومــت‬ ‫صفــوی‪ ،‬یــاداور پوشــاک عصــر تیمــوری‬ ‫اســت؛ لباسهــا گشــادتر و بلندتــر هســتند‬ ‫و جلــوهای از سادهپوشــی در انهــا بــه‬ ‫چشــم میخــورد‪ .‬بــا رســیدن بــه دورۀ شــاه‬ ‫عبــاس اول کــه اوج اقتــدار صفویــه اســت و‬ ‫همیــن طــور اغــاز مــوج ســفرهای اروپاییــان‬ ‫بــه ایــران‪ ،‬گرتهبــرداری از لباسهــای‬ ‫اروپایــی در لباسهــای ایرانــی دیــده‬ ‫میشــوند‪ .‬لباسهــای بلنــد و گشــاد تبدیــل‬ ‫بــه لباسهــای کوتــاه و جــذب شــدند و در‬ ‫ایــن دوره اســتفاده از پارچههــای زربافــت و‬ ‫ابریشــم و زیــوراالت اوج میگیــرد؛ بــه قــدری‬ ‫کــه شــاردن در ســفرنامهاش بــه تجمــات‬ ‫لبــاس ایرانیــان اشــارهای دارد‪ .‬امــا در دورۀ‬ ‫جانشــینان بعــدی شــاه عبــاس‪ ،‬لباسهــا‬ ‫دســتخوش تغییــر زیــادی نشــدند مگــر‬ ‫انکــه بــه مراتــب مرصعتــر از پیــش شــدند‪.‬‬ ‫بــه طــور کلــی لبــاس زنــان را بــه ســه‬ ‫‪18‬‬ ‫قســم میتــوان تقســیم کــرد‪ :‬پوشــش ســر‪،‬‬ ‫پوشــش پــا‪ ،‬پوشــش تــن کــه هــر کــدام‬ ‫زیرشــاخههای متفاوتــی را شــامل میشــوند‪.‬‬ ‫ابتــدا بــه پوشــش ســر مــی پردازیــم‪.‬‬ ‫چادر‬ ‫چــادر زنــان عصــر صفــوی پارچــه ســفید‬ ‫بــدون طرحــی بــود کــه تمــام بــدن را‬ ‫میپوشــاند‪ .‬شــاردن ســیاح فرانســوی کــه در‬ ‫دوره شــاه عبــاس دوم بــه ایــران ســفر کــرده‪،‬‬ ‫مینویســد‪ ...« :‬زنــان ایرانــی هنگامــی کــه‬ ‫قصــد خــروج از خانــه را دارنــد از روی همــه‬ ‫ملبوســات خــود حجــاب بلنــد ســفیدی را‬ ‫میپوشــند کــه سرتاســر بــدن را میپوشــاند‬ ‫و مجموعــا زنــان چهــار حجــاب دارنــد‪ ،‬دو تــا‬ ‫را در خانــه ســر میکننــد و دو تــا را هنــگام‬ ‫خــارج شــدن از منــزل بــه ان میافزاینــد‪»...‬‬ ‫پیتــرو دالوالــه نیــز مــی نویســد‪« :‬زنــان‬ ‫موقعــی کــه از خانــه بیــرون میرونــد تمــام‬ ‫بــدن خــود را به نحوی که در ســوریه مرســوم‬ ‫اســت بــا پارچــه ســفیدی مــی پوشــانند‪».‬‬ صفحه 18 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫دن گارســیا ســفیر اســپانیا در دربــار شــاه‬ ‫عبــاس اول‪ ،‬در ســفرنامه اش بــه زنــان طبقــۀ‬ ‫دیگــری می پــردازد‪« :‬زنــان روســپی بســیار‬ ‫خــوش پــوش و خــوش مشــربند و به جــز ایام‬ ‫عاشــورا روســری ســیاه بــه ســر نمــی اندازنــد‪،‬‬ ‫بلکــه بــه عنــوان پوشــش‪ ،‬پارچــه نــازک‬ ‫ابریشــمی و زربافتــی بــه کار می برنــد کــه‬ ‫ســر و صــورت و سینه شــان را می پوشــاند و از‬ ‫پشــت ان زیبایی هــای بــدن نمایــان اســت‪».‬‬ ‫شــاردن کــه پــس از دن گارســیا بــه ایــران‬ ‫امده اســت دربــارۀ ایــن زنــان می نویســد‪:‬‬ ‫«زنــان عمومــی ماننــد دیگــر زنــان‬ ‫حجــاب دارنــد امــا بــه نســبت ممالــک‬ ‫دیگــر هویــت ان هــا روشــن تر اســت چــرا‬ ‫کــه قــد چــادر ان هــا کوتاه تــر از حــد‬ ‫معمــول اســت و کمتــر بســته می شــود‪».‬‬ ‫روسری‬ ‫عقــب تــا روی زمیــن ادامــه پیــدا می کنــد‪»...‬‬ ‫سانســون کــه در دورۀ شــاه ســلیمان‬ ‫بــه ایــران ســفرکرده‪ ،‬در ســفرنامه اش‬ ‫می گویــد‪ « :‬شــال ظریفــی بــا حاشــیه‬ ‫گلــدوزی دور کاله می پیچنــد کــه‬ ‫ادامــه ان از پشتشــان اویــزان اســت‪».‬‬ ‫روبند‬ ‫شــاردن می نویســد‪ « :‬اخریــن بخــش‬ ‫حجــاب زنــان ایرانــی روبنــد اســت کــه بــه‬ ‫شــکل دســتمالی بــر روی صــورت می نهنــد و‬ ‫مخصــوص مســاجد و معابــر اســت‪ .‬ایــن روبند‬ ‫ماننــد دســتباف نیمــدار و یــا تــوری اســت‬ ‫و دو جــا بــرای دیــدن دارد‪ ».‬او در جایــی‬ ‫دیگــر در رابطــه بــا زنــان اقلیــت می افزایــد‪:‬‬ ‫« زنــان ارمنــی در خانــه نیــز روبنــد دارنــد‬ ‫در صورتیکــه شــوهر کرده باشــند و ایــن‬ ‫بــرای ان اســت کــه خویشــاوندان نزدیــک و‬ ‫کشیشــان نیــز ان هــا را نبیننــد‪».‬‬ ‫پیشانی بند‬ ‫روســری زنــان ایرانــی کــه جــزو حجــاب‬ ‫ان هــا در خانــه هــم هســت بلنــد اســت و‬ ‫موهــای ســر را از پشــت ســر می پوشــاند و‬ ‫دارای رنگ هــای متنوعــی اســت‪ .‬دالوالــه‬ ‫ســیاح ایتالیایــی می نویســد‪« :‬روســری‬ ‫زنــان ایرانــی شــبیه پارچــه ای اســت کــه‬ ‫زنــان بغــداد هــم بــه کار می برنــد رنــگ‬ ‫روســری ها متنــوع اســت و دنبالــه ان از‬ ‫دالوالــه می نویســد‪ « :‬پیشــانی بنــد زنــان‬ ‫ایرانــی کــه زیــر روســری قــرار می گیــرد‬ ‫معمــوال دارای رشــته هایی از مرواریــد بــه‬ ‫طــول چهــار انگشــت اســت کــه بــا حرکــت‬ ‫ســر بــه ایــن طــرف و ان طــرف حرکــت‬ ‫می کنــد و عالوه بــر ان‪ ،‬دو رشــته مــوی بلنــد‬ ‫نقاشی بانوی خیال پرداز از رضا عباسی پیشانی بند و‬ ‫روسری و قبا و شلوار‬ ‫پیشانی بند و روسری بخشی از نقاشی کاخ چهاستون‬ ‫اصفهان‬ ‫‪19‬‬ ‫نیــز صــورت انــان را قــاب گرفتــه اســت‪».‬‬ ‫شــاردن می نویســد‪...« :‬پیشــانی بنــد‪ ...‬بــه‬ ‫وســیله نــوار نازکــی بــه پهنــای یــک شــصت‬ ‫بــه بــاالی پیشــانی تعبیــه شده اســت‪ .‬ایــن‬ ‫نــوار نــازک‪ ،‬رنگارنــگ‪ ،‬لطیف و ســبک اســت‪.‬‬ ‫پیشــانی بنــد قــاب دوزی می شــود و یــا بــا‬ ‫جواهــرات تزییــن می گــردد و البتــه ایــن‬ ‫برحســب مقــدورات شــخصی اســت‪.‬‬ ‫ایــن پیشــانی بنــد مخصــوص زنــان اســت‬ ‫و دختــران بــه جــای ان از کالهــک بــدون‬ ‫لبــه ای اســتفاده می کنــدد‪ .‬بعضــی از زنــان‬ ‫ایرانــی البتــه جلیقه هــای جواهــری بــر ســر‬ ‫می گذارنــد و ان را بــه پیشــانی بنــد خــود‬ ‫می افزاینــد و در صــورت فقــدان جواهــر از‬ ‫گل طبیعــی اســتفاده می کننــد‪».‬‬ ‫کاله‬ ‫تاورنیــه ســیاح فرانســوی می نویســد‪« :‬کاله‬ ‫کوچکــی بــه شــکل بــرج بــر ســر می گذارنــد‬ ‫و هرکــس بــه انــدازۀ بضاعتــش‪ ،‬کاله خــود را‬ ‫بــه جواهــرات زینــت می دهــد بعضــی از زیــر‬ ‫کاله مقنعــه ای ابریشــمی بــه طــرف پشــت‬ ‫اویختــه دارنــد کــه بــر حســن و زیبایــی‬ ‫ان هــا می افزایــد‪ ».‬جملــی کارری ســیاح‬ ‫ایتالیایــی نیــز در ایــن مــورد می نویســد‪:‬‬ ‫«زنــان ایرانــی کالهکــی بــر ســر می گذارنــد‬ ‫زنی اشرافی با لباس خانگی شال کمر و و قبا زربافت و‬ ‫پیشانی بند طالیی‬ صفحه 19 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫کــه دور ان کالهــک بــرای تزییــن ســکه های‬ ‫طــا و نقــره دوختــه شده اســت‪».‬‬ ‫پوشــش تــن زنــان ایرانــی تفــاوت زیــادی‬ ‫بــا مــردان نمی کنــد و بســیار شــبیه بــه‬ ‫ان اســت کــه بــه ســه بخــش تقســیم‬ ‫می شــود‪ :‬پپراهــن‪ ،‬قبــا و کمربنــد‪.‬‬ ‫پیراهن‬ ‫شــاردن می نویســد‪« :‬پیراهــن را قمیــص‬ ‫می خواننــد و از جلــو تــا نــاف بــاز اســت و‬ ‫باالپوش هــای بانــوان بلند تــر از کلیچه هــای‬ ‫مــردان اســت‪ ،‬چنانکــه تقریبــا تــا پاشــنه پــا‬ ‫می رســد‪ ».‬در بعضــی از مینیاتورهــا‪ ،‬یقــۀ ان‬ ‫بســیار بــاز اســت کــه بــه منظــور شــیردهی‬ ‫تعبیــه شده اســت‪.‬‬ ‫قبا‬ ‫لبــاس نســبتا بلنــدی اســت کــه بــر روی‬ ‫پیراهــن بــه تــن می کننــد و کمــر و‬ ‫اســتین های ان تنــگ اســت و بلنــدی ان بــه‬ ‫ســر زانــو می رســد‪ .‬دالوالــه در ســفرنامه اش‬ ‫راجع بــه جنــس ان می گویــد‪ « :‬لبــاس‬ ‫زنــان ســاده اســت‪ ،‬منتهــی از پارچه هــای‬ ‫قیمتــی ابریشــم زربافــت اســت کــه در ملــک‬ ‫کاشــان بافتــه می شــود و در تــار و پــود ان‬ ‫طــا و نقــره بــه کار رفته اســت‪».‬‬ ‫زنــان می نویســد‪« :‬کمــر بنــد ان هــا چهــار‬ ‫انگشــت پهنــا دارد و بــا ورقه هــای طــای‬ ‫قلم زنــی شــده‪ ،‬ســاخته می شــود و بــر روی ان‬ ‫جواهــرات نصــب می کننــد‪ ».‬در اینجــا نکتــۀ‬ ‫قابــل توجــه کــه در ســفرنامه شــاردن وجــود‬ ‫دارد ان اســت کــه زنــان دربــاری هــم چــون‬ ‫مــردان بــه کمــر بندهــای خــود خنجرهــای‬ ‫زریــن و مرصــع می بســتند کــه مخصــوص‬ ‫شــاهزاده خانم هــای صفــوی بوده اســت‪.‬‬ ‫پوشــش پــا کــه شــامل ســه بخــش‬ ‫شــلوار(تنبان)‪ ،‬جــوراب و کفــش اســت‪.‬‬ ‫شلوار‬ ‫شــاردن می گویــد‪« :‬تنبــان زنــان ایرانــی‬ ‫بــا مــردان انــان تفاوتــی نــدارد‪ ،‬فقــط مــال‬ ‫مــردان بلند تــر اســت و تنگتــر و ضخیم تــر‬ ‫اســت؛ چــرا کــه زنــان ایــران جــوراب بــه پــا‬ ‫نمی کننــد‪ ».‬تاورنیــه نیــز در ســفرنامۀ خود به‬ ‫بلنــدی شــلوار زنــان ایرانــی اشــاره می کنــد و‬ ‫ان را تنهــا تفاوتــش بــا شــلوار مردانــه می داند‪.‬‬ ‫جوراب‬ ‫شــاردن در ســفرنامۀ خــود می گویــد زنــان‬ ‫ایرانــی جــوراب بــه پــا نمی کننــد و در‬ ‫عــوض پــای خــود را بــا نیــم چکمــه ای‬ ‫می پوشــانند کــه تــا چهــار انگشــت‬ ‫باالتــر از قــوزک می رســد و کار دســت‬ ‫خودشــان اســت‪ .‬امــا دالوالــه می نویســد‪:‬‬ ‫« خانم هــای ایرانــی انــواع جوراب هــا را‬ ‫می پوشــند اعــم از مخملــی و زربافــت‪».‬‬ ‫کفش‬ ‫تاورنیــه می نویســد‪« :‬کفــش زنــان ایرانــی‬ ‫بــا مــردان ان تفــاوت چندانــی نــدارد و‬ ‫رنــگ ان خصوصــا ســبز‪ ،‬زرد‪ ،‬قرمــز و‬ ‫کلیچــه‬ ‫نیم تنــه بلنــدی بــه همــراه دامــن بــود‬ ‫کــه زیــر قبــا پوشــیده می شده اســت و‬ ‫طــول دامــن ان گاهــی از طــول دامــن‬ ‫قبــا نیــز بیشــتر بوده اســت‪ .‬در زمســتان‬ ‫کلیچــه دارای اســتین و از پوســت ســمور‬ ‫بــود و در تابســتان بــدون اســتین و از‬ ‫پارچه هــای نخــی دوختــه می شــد‪.‬‬ ‫کمربند‬ ‫زنــان نیــز ماننــد مــردان روی پیراهــن و قبــا‬ ‫کمربندی را می بســتند‪ .‬کاری در ســفرنامه اش‬ ‫می نویســد‪« :‬جلــوی پیراهــن بــاز اســت و بــا‬ ‫کمــر بنــد بســته می شــود و تــا زیــر زانــو‬ ‫می رســد و اســتین ها روی مــچ محکــم‬ ‫می شــود‪ ».‬سانســون نیــز دربــارۀ کمــر بنــد‬ ‫زنی بــا ا ینه اثر رضا عباســی‬ ‫‪20‬‬ صفحه 20 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫‪:‬زنــی بــا کفــش راحتــی و کلیچــه و قبــا و حجــاب خانگــی‬ ‫ســفرنامه شــاردن‬ ‫بــه خصــوص بنفــش اســت‪ ».‬دالوالــه امــا‬ ‫توصیــف دقیق تــری از کفــش ایرانیــان‬ ‫دارد‪ « :‬کفــش ثروتمنــدان از چــرم ســبز‬ ‫رنگــی اســت ولــی کفــش مــردم عــادی از‬ ‫ریســمان ظریفــی بافتــه شده اســت؛ نــوک‬ ‫کفش هــا تیــز و پاشــنه های ان بلنــد اســت‬ ‫و ماننــد کفش هــای هخامنشــیان اســت‪».‬‬ ‫سانســون کفش هــای ایرانیــان را بــه دو نــوع‬ ‫تقســیم کرده اســت‪ « :‬زنــان در زمســتان‬ ‫چکمه هــای بلنــدی بــه پــا دارنــد و در‬ ‫منــزل ماننــد مــردان کفش هــای راحتــی کــه‬ ‫از چــرم ســاغری اســت بــه پــا می کننــد‪».‬‬ ‫رنگ پوشاک ایرانیان‬ ‫دربــارۀ رنــگ پوشــاک ایرانیــان عصــر صفویــه‬ ‫نگاره هــا و نقاشــی هایی کــه در کاخ هــا‬ ‫وجــود دارد راهنمــای بســیار خوبــی اســت و‬ ‫امــا در میــان اســناد مکتــوب دوره صفویــه‪،‬‬ ‫می تــوان ســفرنامه پیتــرو دالوالــه را نــام‬ ‫بــرد کــه بــا دقــت بســیاری بــه تشــریح‬ ‫رنــگ لباس هــای ایرانــی پرداخته اســت‪.‬‬ ‫او می نویســد‪ ...« :‬ولــی لباس هــا از رنگ هــای‬ ‫متنوعــی اســت‪ .‬ایرانی هــا بــه انــدازه مــا در‬ ‫ترکیــب رنگ هــا دقــت نمی کننــد و بــه‬ ‫عــاوه مــردم دوســت ندارنــد رنگ هــای‬ ‫معمولــی و عــادی از قبیــل فیــروزه ای و‬ ‫ســبز و غیــره بــه کار برنــد و تعمــد دارنــد‬ ‫رنگ هــای نامانــوس از قبیــل ابــی تیــره‪ ،‬ب‬ ‫رنــز‪ ،‬قرمــز تنــد‪ ،‬زیتونــی و غیــره اســتعمال‬ ‫کننــد‪ .‬در میــان ســایر رنگ هــا ‪ ،‬صورتــی‬ ‫پررنــگ کــه بــه ان ال می گوینــد بســیار‬ ‫خوشــایند مــن اســت و ایــن رنــگ چیــزی‬ ‫شــبیه زغــال افروختــه یــا گل انــار اســت‪ .‬از‬ ‫رنگ هــای تیــره نیــز نــوع خاصــی از ســبز مــد‬ ‫نظــر مــن اســت کــه بــه خاطــر شــباهت ان‬ ‫بــه رنــگ نفــت‪ ،‬بــه ان نفتــی می گوینــد‪».‬‬ ‫تاورنیــه نیــز مــی نویســد‪ ...« :‬روی تافته ســیاه‬ ‫هیــچ گل و بوتــه ای بــه کار نمی برنــد زیــرا‬ ‫رســم اســت کــه زن هــا در ایــام قاعــده تافتــه‬ ‫ســیاه بپوشــند و این رســم بــه قــدری متداول‬ ‫اســت کــه اگــر مطــرب بیاورنــد و رقاصــه‬ ‫البــس ســیاه بــه تــن کرده باشــد‪ ،‬چیــزی‬ ‫نمی گوینــد تــا بــه میــل خــود برقصــد و‬ ‫هیــچ کــس نزدیــک او نمــی رود و هنــگام‬ ‫صــرف غــذا نیــز بایــد تنهــا غــذا بخــورد‪».‬‬ ‫لباس اقلیت های مذهبی‬ ‫زنان ارامنه‬ ‫دن گارســیا می نویســد‪« :‬لبــاس زنــان ارامنــه‬ ‫بــا باقــی تفــاوت اندکــی دارد‪ .‬بدیــن معنــی‬ ‫کــه زنــان ارامنــه هیچــگاه روپــوش ســفید‬ ‫نمی پوشــند‪ ،‬بلکــه روپــوش ان هــا ســیاه‬ ‫یــا قهــوه ای رنــگ اســت و بلنــدی ان بــه‬ ‫ســر زانــو می رســد‪ .‬انــان نــواری رنگارنــگ‬ ‫بــه پیشــانی می بندنــد و روی ایــن نــوار‬ ‫پارچــه ای را می اندازنــد کــه تــا گلــو را‬ ‫می پوشــاند‪ ».‬تاورنیــه دربــارۀ لبــاس زنــان‬ ‫ارمنــی می نویســد‪ «:‬زنــان ارامنــه مخصوصــاً‬ ‫نیــم تنــه چســبان بی اســتین‪ ،‬شــبیه نیــم‬ ‫تنــه مــردان را در بــر می نماینــد و سرشــان در‬ ‫یــک پارچــه نــازک پیچیــده شده اســت کــه‬ ‫دو ســر ان را روی زنخــدان گــره می کننــد ‪».‬‬ ‫زنان زرتشتی‬ ‫پیتــرو دالوالــه در ایــن مــورد می نویســد‪:‬‬ ‫«لبــاس زنــان زرتشــتی نیــز یکســان اســت و‬ ‫پیــش از انکــه بــه لبــاس فعلــی زنــان ایرانــی‬ ‫شــباهت داشته باشــد‪ ،‬شــبیه عرب هــا و‬ ‫کلدانی هــا اســت و هماننــد ردایــی اســت‬ ‫‪21‬‬ ‫کــه مــن از ناپــل بــه قصــد اورشــیلم همــراه‬ ‫اورده ام ‪ .‬یعنــی بــدون کمــر پوشــیده‬ ‫می شــود و بــر تــن فــراخ اســت چیــزی کــه‬ ‫بــه لبــاس زنــان گبــر مالحــت می بخشــد‬ ‫روســری انــان اســت کــه رنگــی بیــن ســبز‬ ‫و زرد ولــی بیشــتر مایــل بــه زرد اســت و‬ ‫زنــان مزبــور برخــاف زنــان مســلمان بــا ســر‬ ‫و روی بــاز بــه کوچــه و خیابــان می رونــد‪».‬‬ ‫منابع و ماخذ‬ ‫تاورنیــه‪ ,‬ژان باتیســت‪ .‬ســفرنامه تاورنیــه‪ .‬بــا‬ ‫ترجمــه ابوتــراب نــوری‪ .‬اصفهــان‪.1336 ,‬‬ ‫ضعیفه‪:‬بررســی‬ ‫بنفشــه‪.‬‬ ‫حجــازی‪,‬‬ ‫جایــگاه زن ایرانــی در عصــر صفــوی‪.‬‬ ‫‪.1381‬‬ ‫ســرا‪,‬‬ ‫قصیــده‬ ‫تهــران‪:‬‬ ‫دالوالــه‪ ,‬پیتــرو‪ .‬ســفرنامه پیتــرو دالوالــه‪.‬‬ ‫بــا ترجمــه شــعاع الدیــن شــفا‪ .‬تهــران‪:‬‬ ‫بنــگاه نشــر و ترجمــه کتــاب‪.1343 ,‬‬ ‫سانســون‪ .‬ســفرنامه سانســون‪ .‬بــا‬ ‫ترجمــه تقــی تفضلــی‪ .‬تهــران‪ :‬بنــگاه‬ ‫نشــر و ترجمــه کتــاب‪.1346 ,‬‬ ‫شــاردن‪ ,‬پیــر‪ .‬ســیاحتنامه شــاردن‪.‬‬ ‫بــا ترجمــه محمــد عباســی‪2،3،4 .‬‬ ‫جلــد‪ .‬تهــران‪ :‬امیــر کبیــر‪.1335 ,‬‬ ‫ضیاءپور‪،‬جلیــل‪ .‬پوشــاک زنــان ایــران از کهــن‬ ‫تریــن زمــان تــا اغــاز شاهنشــاهی پهلــوی‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬انتشــارات وزارت فرهنگ و هنر‪.1343 ,‬‬ ‫قوجــق‪ ,‬منصــور ولــی‪“ .‬مطالعــه تطبیقــی‬ ‫پوشــش زنــان در ســفرنامه هــا و نــگاره‬ ‫هــای دوره صفویــه‪ ”.‬دو فصلنامــه‬ ‫علمــی ‪ -‬ترویجــی پژوهــش هنــر‪.1396 ,‬‬ ‫کارری‪ ,‬جملــی‪ .‬ســفرنامه کارری‪ .‬بــا ترجمــه‬ ‫عبــاس نخجوانــی‪ .‬ـــاذربایجان شــرقی‪ :‬اداره‬ ‫کل فرهنــگ و هنــر اذربایجان شــرقی‪.1355 ,‬‬ ‫گارســیا‪ ,‬دســیلوا فیگوئــرا دن‪ .‬ســفرنامه‬ ‫دن گارســیا ســفیر اســپانیا در دربــار‬ ‫شــاه عبــاس اول‪ .‬بــا ترجمــه غالمرضــا‬ ‫ســمیعی‪ .‬تهــران‪ :‬نشــر نــو‪.1363 ,‬‬ صفحه 21 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫مﻌماری عﺼر صفوی از نﮕاه سیاحان‬ ‫ناهید ﺑدیهی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریــخ دانشــگاه‬ ‫شــهید بهشــتی تهــران‬ ‫در دوران صفــوی تعــدادی از ســیاحان‬ ‫اروپایــی بــه ایــران ســفر کردنــد‪ .‬طــی مدتــی‬ ‫کــه انهــا در ایــران حضــور داشــتند‪ ،‬از‬ ‫شــهرها و بناهــای مختلــف کشــور‪ ،‬خصوصــا‬ ‫اصفهــان دیــدن کردنــد و مقایســهای کــه‬ ‫میــان بناهــای ایرانــی و اروپایــی ترتیــب‬ ‫دادنــد و در کتابهــای خــود ثبــت کردنــد‪،‬‬ ‫باعــث شــد فهــم ســبک و مفاهیــم معمــاری‬ ‫ایرانــی بهتــر صــورت گیــرد‪ .‬ســیاحان‬ ‫تصاویــری را ضمیمــۀ ســفرنامهها کردنــد‬ ‫کــه امــروزه مشــاهدۀ انهــا اطاعــات‬ ‫ویــژهای در اختیــار خواننــدگان قــرار‬ ‫میدهــد‪ .‬اولئاریــوس‪ ،‬شــاردن‪ ،‬کمپفــر‪،‬‬ ‫پیتردالوالــه و سانســون از جملــه ســفرنامه‬ ‫نویســانی بودنــد کــه کتابهــای خــود‬ ‫را بــا تصاویــر بســیار منتشــر کردنــد‪.‬‬ ‫پیتر دﻻواله‬ ‫پیتردالوالــه‪ ،‬ســفرنامه نویــس ایتالیایــی بــود‬ ‫کــه در ژانویــۀ ســال ‪ ۱۶۱۷‬میــادی از طریــق‬ ‫قصــر شــیرین بــه همــدان امــد‪ .‬وی در ‪۲۲‬‬ ‫فوریــه همــان ســال‪ ،‬وارد اصفهــان شــد‪.‬‬ ‫هنگامــی کــه او بــه اصفهــان رســید شــهر در‬ ‫حــال ســاخته شــدن بــود و توصیفــی کــه او از‬ ‫شــهر داشــته یکــی از بهتریــن و بــا ارزشترین‬ ‫شــرحهای پیرامــون معمــاری اصفهــان اســت‪.‬‬ ‫دالوالــه معتقــد بــود اگــر ســاخت و ســازهای‬ ‫اصفهــان بــه پایــان رســد‪ ،‬ایــن شــهر بزرگتــر‬ ‫و زیباتــر از شــهرهای رم و قســطنطنیه‬ ‫میشــود‪ ....« .‬نســبت بــه قســطنطنیه نــه‬ ‫تنهــا از بســیاری جهــات مســاوی اســت بلکــه‬ ‫بــه جــرات میتــوان گفــت از ان برتــر اســت‪».‬‬ ‫دالوالــه هنگامــی کــه از پــل اهلل وردی خــان‬ ‫(ســی و ســه پــل) بازدیــد میکنــد‪ ،‬عــرض‬ ‫و طــول ایــن پــل را چنــد برابــر پلهــای‬ ‫رم و معمــاری ان را جــذاب و خیــره کننــده‬ ‫میدانــد‪ .‬دالوالــه انچنــان بــه توصیــف ایــن‬ ‫پــل پرداختــه کــه مشــخص اســت در فکــر‬ ‫شــرح زیبایــی و جزئیــات ایــن پــل و انعــکاس‬ ‫طــرح ان بــرای مــردم خــود بودهاســت‪.‬‬ ‫وی میگویــد‪...« :‬روی ایــن رودخانــه پلــی‬ ‫وجــود دارد کــه تمامــا از اجــر ســاخته‬ ‫شــده و طــول ان حداقــل ‪ ۳‬الــی ‪ ۴‬برابــر‬ ‫ان پلهــا اســت‪ .‬معمــاری ایــن پــل بــه‬ ‫طــرز غریبــی انجــام گرفتــه و در دو طــرف‬ ‫ان طــاق نماهایــی وجــود دارد کــه مــردم‬ ‫از زیــر و بــاالی ان عبــور میکننــد‪ .‬انچــه‬ ‫بیشــتر نظــر انســان را جلــب میکنــد‪،‬‬ ‫راهروهــای زیــر پــل اســت کــه تقریبــا هــم‬ ‫ســطح اب قــرار گرفتــه و خنکــی و زمزمــۀ‬ ‫اب در طبقــۀ زیــر پــل‪ ،‬بــه خصــوص در‬ ‫تابســتانهای گــرم‪ ،‬بســیار مطلــوب اســت‪.‬‬ ‫بــه عــاوه در جهتــی کــه اب جریــان دارد‪،‬‬ ‫نزدیــک پــل دیــواره کوچکــی از ســنگ قــرار‬ ‫دادهانــد تــا اب از روی ان ســرازیر شــود‪.‬‬ ‫صــورت ابشــار کوچکــی را بــه خــود بگیــرد‬ ‫و ایــن منظــر نیــز در حــد خــود زیبــا اســت‪».‬‬ ‫دالوالــه همچنیــن بــه توصیــق کاخ‬ ‫چهلســتون میپــردازد‪ .‬او طــاکاری‪،‬‬ ‫نگارههــا‪ ،‬گچبریهــا و نقشهــای کاخ را‬ ‫حیــرت انگیــز میدانــد و بــه وضــوح بیــان‬ ‫میکنــد کــه ایتالیاییهــا بایــد از پنجرههــا‪،‬‬ ‫ســقف و نــوع تزئینــات ایــن کار در بناهــای‬ ‫خــود اســتفاده کننــد‪ .‬او بــه مینیاتورهــای‬ ‫ظریــف و الوانهــای منقــش شــده کاخ اشــاره‬ ‫میکنــد و رنگهــای مختلــف و کنــدهکاری‬ ‫دیوارهــا را خیــره کننــده میدانــد‪ .‬وی‬ ‫رنگهایــی کــه در ایــن نقاشــیها بــه کار‬ ‫رفتهاســت را عامــل جذابیــت انهــا میدانــد‬ ‫و معتقــد اســت طرحهــا هنرمندانــه نیســت‬ ‫‪22‬‬ ‫ولــی پرخــرج و پــرکار اســت‪ .‬او در قســمتی‬ ‫دیگــر از بیانــات خــود میگویــد‪« :‬بعضــی از‬ ‫تصاویــر نیــز بــه نحــوی اســت کــه نمیتــوان‬ ‫انهــا را جــز بــه نقــش ونــوس ( الهــۀ‬ ‫عشــق) و باکــوس (خــدای شــرابخوارگی‬ ‫و مســتی) کــه در هــم امیختهانــد‪،‬‬ ‫بــه چیــز دیگــری تشــبیه کــرد‪»...‬‬ ‫دالوالــه هنگامــی کــه از میــدان شــاه‬ ‫و مســجدهای ان بازدیــد کردهاســت‬ ‫میگویــد‪ ..« :‬میتــوان از دو محــل اســم‬ ‫بــرد کــه بــه نظــر مــن نــه تنهــا نظیــر انهــا‬ ‫در قســطنطنیه نیســت‪ ،‬بلکــه بــا بهتریــن اثار‬ ‫مســیحیت برابــر و حتــی بــدون تردیــد بــر‬ ‫انهــا مزیــت دارد‪ ،‬ایــن محــل میــدان شــاه‬ ‫یــا میــدان اصلــی شــهر اســت‪ .‬کــه جلــوی‬ ‫قصــر ســلطنتی واقــع شدهاســت‪ .‬دور تــا دور‬ ‫ایــن میــدان را ســاختمانهای مســاوی و‬ ‫مــوزون و زیبــا فــرا گرفتــه کــه سلســلۀ انهــا‬ ‫در هیــچ نقطــه قطــع نشدهاســت‪ .‬دربهــا‬ ‫همــه بــزرگ و دکانهــا هــم ســطح خیابــان و‬ ‫پــر امتعــه هســتند و بــاالی انهــا ایوانهــا‪،‬‬ ‫پنجرههــا و هــزاران تزئینــات مختلــف منظــرۀ‬ ‫زیبایــی بــه وجــود اوردهاســت‪ ....‬بــا وجــودی‬ ‫کــه عمارتهــای میــدان ناوونــا در رم بلندتــر‬ ‫و غنیتــر هســتند‪ ،‬اگــر جــرات ایــن را‬ ‫داشــته باشــم بایــد بگویــم میــدان شــاه را بــه‬ ‫دالیــل مختلفــی بــر ان ترجیــح میدهــم‪».‬‬ ‫دالوالــه بنابــر توصیفهایــی کــه از میــدان‬ ‫شــاه دارد بــه خوبــی نمایــان میســازد‬ ‫کــه تحــت تاثیــر زیباییهــای ان قــرار‬ ‫گرفتهاســت‪ .‬نــه تنهــا دالوالــه بلکــه تعــداد‬ ‫بســیاری از جهانگــردان ایــن میــدان را یکــی‬ ‫از زیباتریــن میدانهــای جهــان میداننــد‪.‬‬ ‫دالوالــه پــس از ‪ ۱۱‬مــاه اقامــت در اصفهــان‬ ‫رهســپار فرحابــاد میشــود تــا شــاه عبــاس‬ ‫اول را ماقــات کنــد‪ .‬دالوالــه میگویــد‪:‬‬ ‫« در یــک ورســای بــه جذابتریــن نــوع‬ ‫خــود‪ ،‬بــا باغهــا و عمــارات ییاقــی‪،‬‬ صفحه 22 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫اســتخرهای باشــکوه و فواره هــای دل انگیــز‬ ‫و یــک منظــره بســیار دلکــش بــر روی دریــا‬ ‫بــه حضــور شــاه عبــاس معرفــی گردیــد‪».‬‬ ‫ژان باپتیست تاورنیه‬ ‫تاورنیــه در فاصلــه ســال های ‪1665-1631‬‬ ‫میــادی‪ ،‬در دوران شــاه صفــی و شــاه عبــاس‬ ‫دوم‪ 6 ،‬بــار بــه ایــران ســفر کــرد‪ .‬تاورنیــه‬ ‫مطالــب ارزنــده ای در مــورد ایــران ثبــت‬ ‫کرده اســت کــه صداقــت و دقــت او نســبت‬ ‫بــه توصیــف بناهــا و اوضــاع اجتماعــی نشــان‬ ‫ایــن مطلــب اســت‪ .‬البتــه بایــد در نظــر‬ ‫داشــت کــه او نــگاه ارزش گذارانــه ای نیــز‬ ‫داشــت کــه بنابــر ان‪ ،‬عالیــق شــخصی خــود‬ ‫را نیــز در ســفرنامه اش دخیــل کرده اســت‪.‬‬ ‫او بناهــای پاریــس را بهتــر و زیباتــر از‬ ‫بناهــای ایــران می دانــد‪ .‬تاورنیــه پــل «پــن‬ ‫نــف» در پاریــس را بــا ســی و ســه پــل در‬ ‫اصفهــان مقایســه می کنــد و می گویــد‪:‬‬ ‫« در حقیقــت ایــن پــل از روی صنعــت و‬ ‫اســتادی بنــا شده اســت و می تــوان گفــت‬ ‫قشــنگ ترین صنایــع و شــاهکار ابنیــۀ ایــران‬ ‫اســت‪ » .‬ســپس بالفاصلــه می گویــد‪ « :‬امــا‬ ‫بســی دور اســت از اینکــه بــا اســتحکام‬ ‫بــن نــف پاریــس ســاخته شده باشــد‪».‬‬ ‫هنگامــی کــه تاورنیــه از باغ هــای اصفهــان‬ ‫دیــدن می کنــد‪ ،‬می گویــد‪ « :‬باغ هــای هــزار‬ ‫جریــب بــرای ایــران خیلی قشــنگ اســت ولی‬ ‫در فرانســه اهمیتــی نــدارد‪ .‬مــن چندیــن بــاغ‬ ‫در اطــراف پاریــس دیــدم کــه هیــچ طــرف‬ ‫تشــبیه و قیــاس نمی تــوان قــرار داد‪ .‬اگــر‬ ‫یــک ایرانــی باغ هــای ورســای و شــاید قصــور‬ ‫ســلطنتی فرانســه را ببینــد‪ ،‬دیگــر بــاغ هــزار‬ ‫جریــب را در نظــر قــدر و اهمیتــی نمی مانــد‪».‬‬ ‫اینطــور کــه بنظــر می رســد تاورینــه نســبت‬ ‫بــه معمــاری و هنــر ایرانــی ســلیقه ای‬ ‫برخــورد کرده اســت‪ .‬رویکــرد انتقــادی و‬ ‫قیاســی کــه در زمینــ ۀ معمــاری داشــته‬ ‫بســیار حائــز اهمیــت اســت‪ .‬دیــد او نســب‬ ‫بــه اثــار تاریخــی از دیــدگاه برتــری طلبــی‬ ‫اروپایــی ان دوران نســبت بــه ایــران نشــات‬ ‫گرفته اســت‪ .‬وی در مــورد میــدان شــاه در‬ ‫ســفرنامه خویــش ایــن چنیــن نوشته اســت‪:‬‬ ‫« میــدان نامــی کــه بعضــی از ســیاحان شــاید‬ ‫خیلــی قشــنگ‪ ‎‬تر از انچــه مــن نوشــته ام‪،‬‬ ‫نقاشــی و تمجیــد کرده باشــند امــا کاغــذ‬ ‫خیلــی صبــور و بردبــار اســت‪ .‬همــه چیــز را‬ ‫متحمــل می شــود و اشــیا را قشــنگ تر از‬ ‫طبیعت شــان نشــان می دهــد و نقاشــی ها‬ ‫عــادت دارنــد کــه تملق هــر چیــزی را بگویند‬ ‫و ایــن از قــوۀ متخیلــۀ مــن بــه دور اســت‪».‬‬ ‫ژان شاردن‬ ‫شــاردن در ســال ‪ 1665‬میــادی بــه ســمت‬ ‫ایــران حرکــت کــرد‪ .‬ســفرنامۀ شــاردن‬ ‫بــرای ایرانیــان دارای ارزش بســیاری اســت‪،‬‬ ‫درســت مثــل کتــاب تاریــخ هنــر واســاری‬ ‫(‪ )Vasari‬بــرای اروپائیــان‪ .‬شــاردن در مــورد‬ ‫اصفهــان می گویــد‪ « :‬زیبایــی شــهر اصفهــان‬ ‫بیشــتر در خانه هــای مجلــل و فرح انگیــز‪،‬‬ ‫کاروانســراهای وســیع‪ ،‬بازارهــای بســیار زیبــا‪،‬‬ ‫نهرهــا و کوچه هایــی که در دو طــرف درختان‬ ‫چنــار بلنــد دارنــد‪ ،‬می باشــد‪ .‬در صورتــی کــه‬ ‫کوچه هــای ســایر بــاد ایــران تنــگ‪ ،‬کثیــف‪،‬‬ ‫و کــج و معــوج و بــدون ســنگ فــرش اســت‪».‬‬ ‫شــاردن هنگامــی کــه از مســجد شــاه‬ ‫دیــدن می کنــد ایــن بنــا و معمــاری ان را‬ ‫بســیار شــگفت انگیز و زیباتــر از معمــاری‬ ‫اروپایــی می دانــد‪ .‬او جــذب مقرنس هــا‪،‬‬ ‫طالکاری هــا و کاشــی های قرانــی مســجد‬ ‫می شــود و گنبــد مســجد را زیبــا و بــزرگ‬ ‫می دانــد و معتقــد اســت کــه از ‪ 4‬فرســخی‬ ‫هــم مشــخص اســت‪ .‬شــاردن ســبک‬ ‫معمــاری محــراب مســجد را هماننــد یکــی‬ ‫از ســبک های معمــاری یونانــی می دانــد و‬ ‫می گویــد‪ « :‬محــراب ان از ســنگ یشــم و‬ ‫کاشــی های معــرق بنــا گردیــده و ســبک‬ ‫معمــاری ایونــی اســت‪ ( .‬یکــی از ســبک های‬ ‫معمــاری یونانــی اســت‪ ).‬شــاردن چهــار‬ ‫بــاغ اصفهــان را بــا حوض هــا و فواره هــای‬ ‫بی نهایــت شــگفت انگیزش زیباتریــن‬ ‫معبــری کــه تــا بــه ان روز دیــده‪ ،‬می دانــد‪.‬‬ ‫وی پــل «اهلل وردی خــان» را ایــن چنیــن‬ ‫ثبــت می کنــد‪...« :‬یــک قطعــۀ بســیار زیبــا‬ ‫و نفیــس معمــاری‪ ».‬شــاردن زمانــی کــه از‬ ‫کاخ هشــت بهشــت دیــدن می کنــد‪ ،‬ایــن‬ ‫بنــا را از نظــر اســتواری و دوام قابــل قبــول‬ ‫نمی دانــد‪ ،‬امــا معمــاری و زیبایــی نقاش ـی ها‬ ‫و داالن هــای ان را زیباتــر از مجلل تریــن‬ ‫کاخ هــای ممالــک اروپایــی می دانــد‪ .‬وی‬ ‫عمــارت موجــود در محلــۀ عبــاس ابــاد را‬ ‫در دنیــا بهتریــن می دانــد و می گویــد‪:‬‬ ‫«گمــان نمی کنــم در دنیــا چنیــن ســبکی‬ ‫وجــود داشته باشــد‪ ،‬فقــط معمــاران ایرانــی‬ ‫‪23‬‬ ‫می تواننــد چنیــن بناهــای عظیمــی بســازند‪».‬‬ ‫سانسون‬ ‫مبلــغ مســیحی بــود کــه در ســال ‪1683‬‬ ‫میــادی‪ ،‬در دوران ســلیمان صفــوی وارد‬ ‫ایــران شــد‪ .‬او در مــدت اقامــت خــود در ایران‬ ‫ســفرنامه ای بــه همــراه عکس هــای ارزشــمند‬ ‫بناهــای تاریخــی‪ ،‬چــاپ کــرد کــه مدتــی بعــد‬ ‫باعــث شــد معمــاران معــروف بــا اقتبــاس از‬ ‫ان عکس هــا بــه بیــان ویژگی هــای معمــاری‬ ‫ایرانــی بپردازنــد‪ « :‬اگرچــه بناهــای ایــران از‬ ‫حیــث شــکل و طــرز ســاختن بــه درســتی‬ ‫ابنیــۀ اروپایــی نیســتند‪ ،‬مــع هــذا در ان هــا‬ ‫لطــف و دلپذیــری خاصــی وجــود دارد‪».‬‬ ‫سانســون هنگامــی کــه از قصــر شــاه دیــدن‬ ‫ن را نــه‪ ،‬امــا روح حاکــم‬ ‫می کنــد‪ ،‬معمــاری ا ‬ ‫بــر ان را تاثیرگــذار می دانــد‪ .‬او در مــورد‬ ‫مســجد شــاه می نویســد‪« :‬ایــن گچ بــری بــه‬ ‫قــدری عالــی و زیبــا اســت کــه مــن خیــال‬ ‫نمی کنــم در هیــچ جــای دنیــا گچ بــری‬ ‫بــه ایــن زیبایــی وجــود داشته باشــد‪».‬‬ ‫می تــوان تاثیــری کــه معمــاری اصفهــان‬ ‫عصــر صفــوی بــر معمــاری اروپــا گذاشــته‬ ‫اســت در اثــار «یوهــان برنهــارد فیشــر‬ ‫فــن ارالخ» بــه خوبــی مشــاهده کــرد‪ .‬او‬ ‫طرح هایــی در کتــاب خــود بــرای ویالهــای‬ ‫اتریــش پیشــنهاد می دهــد کــه کامــا‬ ‫اقتبــاس شــده از معمــاری دورۀ صفویــه‬ ‫اســت‪ ،‬خصوصــا کاخ عالــی قاپــوی اصفهــان‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫‪ .1‬سانســون;‪ .‬ســفرنامۀ سانســون‪ .‬تهــران ‪:‬‬ ‫ابــن ســینا‪.1346 ,‬‬ ‫‪ .2‬دالوالــه‪ ,‬پیتــرو;‪ .‬ســفرنامۀ پیتــرو دالوالــه‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬قطــره‪.1380 ,‬‬ ‫‪ .3‬تاورنیــه‪ ,‬ژان باتیســت;‪ .‬ســفرنامۀ تاورنیــه‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬تاییــد‪.1336 ,‬‬ ‫‪ .4‬ژان‪ ,‬شــاردن;‪ .‬ســفرنامۀ ژان شــاردن‪.‬‬ ‫تهــران ‪ :‬نــگاه‪.1362 ,‬‬ ‫‪ .5‬بررســی شــناخت مفاهیــم هنــر معمــاری‬ ‫اصفهــان در ســفرنامه های عصــر صفــوی و‬ ‫چگونگــی انتقــال ان هــا بــه اروپــا‪ .‬حاجیــان‬ ‫پــور‪ ,‬حمید;‪ .‬تهــران ‪ :‬مولــف نامعلــوم‪.1395 ,‬‬ صفحه 23 ‫اترخی رد �� ی ��و ی�‬ ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫‪24‬‬ صفحه 24 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫رشته تاریخ و مﺸﮑﻼت مﻌاصر‬ ‫ﺑا تمرﮐﺰ ﺑر مﺴﺌله اشتﻐال‬ ‫محمد جواد محﺴنی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریخ دانشــگاه‬ ‫شــهید بهشــتی تهران‬ ‫جهــان معاصــر‪ ،‬مجموعــهای عظیــم از عناصــر‬ ‫گوناگــون همگــون و ناهمگــون پیرامــون‬ ‫انســانها از اغــاز حیاتشــان تــا بــه امــروز‬ ‫اســت‪ ،‬کــه زندگیشــان را در ابعــاد گوناگــون‬ ‫تشــکیل داده و بــر روی شــالودهای عظیــم از‬ ‫تجربیــات‪ ،‬شکســتها و پیروزیهــای پیاپــی‬ ‫در طــی قــرون طوالنــی حیات بشــری اســتوار‬ ‫ســاخته اســت‪ .‬انســان معاصــر‪ ،‬موجــودی‬ ‫دارای اختیــار اســت کــه پیــش روی خویــش‬ ‫حجــم عظیمــی از انتخابهــا و هنجارهــا‬ ‫را دارد و بایــد در ایــن میــان بــا توجــه‬ ‫بــه جوانــب گوناگــون‪ ،‬عایــق خویشــتن و‬ ‫همچنیــن تاثیــری کــه از میــراث پیشــینیان‬ ‫بــر زندگــی خویشــتن حاضــر دارد‪ ،‬مســیری‬ ‫منحصــر بــه فــرد بــرای خــود ســاخته و بــه‬ ‫ســوی اینــده حرکــت نمایــد‪ .‬دنیــای امــروز‬ ‫برپایــۀ علــوم اســتوار اســت و مهــد فراگیــری‬ ‫و توســعۀ علــوم در عصــر حاضــر را میتــوان‬ ‫دانشــگاهها و مراکــز علمــی برجســته‬ ‫دانســت کــه بــه تولــد و رشــد اســتعدادها‬ ‫یــاری رســانده و ســپس بــا تزریــق عناصــر‬ ‫انســانی پرورشیافتــه بــه جامعــه‪ ،‬مســیر‬ ‫حرکــت جامعــۀ عظیــم انســانی را معیــن‬ ‫میســازند‪ .‬شــاید بتــوان شــاخههای اصلــی‬ ‫علــوم در سراســر جهــان را بــه ســه قســم‬ ‫ریاضــی و فنــی‪ ،‬انســانی و تجربــی تقســیم‬ ‫کــرد کــه تمامــی علــوم زیرشــاخههای‬ ‫انــان بــوده و در یکــی از ســه دســتۀ مذکــور‬ ‫جــای دارنــد‪ .‬تاریــخ یکــی از علــوم موجــود‬ ‫در شــاخۀ علــوم انســانی اســت‪ ،‬کــه توســط‬ ‫عاقهمنــدان ایــن رشــته در دانشــگاههای‬ ‫سراســر جهــان دنبــال میشــود و همچــون‬ ‫هــر علمــی توســط دانشاموختگانــش در‬ ‫جامعــه منتشــر شــده و بــه داد و ســتد عناصر‬ ‫گوناگــون میــان علــم مذکــور و جامعــۀ هــدف‬ ‫منجــر میشــود‪ .‬هــدف از نــگارش مقالــۀ‬ ‫پیــش رو نیــز بررســی مشــکات رشــتۀ تاریخ‪،‬‬ ‫موانــع و مشــکات موجــود بــه ویــژه مســئلۀ‬ ‫اشــتغال در ایــن رشــته در ایــران عصــر حاضر‬ ‫و تاثیــرات منفــی ان بــر جامعــه اســت‪ .‬تاریــخ‬ ‫یکــی از علــوم و رشــتههای مهــم دانشــگاهی‬ ‫موجــود در علــوم انســانی اســت کــه بــه دلیل‬ ‫ماهیــت منحصــر بــه فــرد ان کــه بــر گذشــته‬ ‫تکیــه دارد‪ ،‬در تمامــی رشــتههای دیگــر‬ ‫نقــش داشــته و بخشــی از تمامیــت انــان را‬ ‫تشــکیل میدهــد و گســترۀ نفــوذ ایــن علــم‬ ‫بــه حــدی وســیع اســت کــه حتــی ردپایــی از‬ ‫ان در علــوم ریاضــی‪ ،‬فنــی و پزشــکی قابــل‬ ‫مشــاهده اســت؛ امــا نقــش اصلــی و تاثیرگــذار‬ ‫ان کــه بــه تبــادل تجــارب و کســب نتایــج‬ ‫کاربــردی بــرای جهــان امــروز منجــر‬ ‫میشــود‪ ،‬در قلمــروی علــوم انســانی قابــل‬ ‫تعریــف اســت‪ ،‬زیــرا در ایــن قلمــرو‪ ،‬تمامــی‬ ‫علــوم بــه علــت ارتبــاط مســتقیم و جــدی‬ ‫بــا انســان‪ ،‬دارای روابــط تنگاتنگــی بــوده و‬ ‫از دســتاوردهای یکدیگــر بهــره میبرنــد‪.‬‬ ‫رشته تاریخ و اشتغال‬ ‫رشــتۀ تاریــخ یکــی از دههــا رشــتهای اســت‬ ‫کــه هنــگام کنکــور پیــش روی داوطلبــان‬ ‫قــرار دارد و میتواننــد بــا توجــه بــه عایــق‬ ‫و اهــداف خــود بــه انتخــاب ان بپردازنــد‪.‬‬ ‫هــر شــخص بــرای انتخــاب رشــتۀ موردنظــر‬ ‫خویــش معیارهــای متفاوتــی را مدنظــر دارد‬ ‫امــا یکــی از مهمتریــن دغدغههــا و معیارهــای‬ ‫موردنظــر هــر شــخص بــازار کار رشــتۀ‬ ‫موردنظــر او‪ ،‬میــزان بازخــورد و درامــد مــادی‬ ‫ان اســت و ایــن امــر در جهــان امــروز امــری‬ ‫کامــا عــادی و معقــول اســت؛ زیــرا جهــان‬ ‫امــروز تبدیــل بــه عنصــری کامــا ماشــینی‬ ‫شــده کــه بــا فکــری اقتصــادی و ســودجو بــه‬ ‫‪25‬‬ ‫حــل مســائل میپــردازد و در قبــال خدمتــی‬ ‫کــه هــر فــرد عرضــه میکنــد‪ ،‬خدماتــی را‬ ‫در اختیــار وی قــرار میدهــد‪ .‬حــال ایــن‬ ‫ســوال مطــرح میشــود کــه تاریــخ از چــه‬ ‫بــازار کار و اینــده شــغلی در ایــران برخــوردار‬ ‫اســت و تــا چــه حــد میتوانــد افــراد را بــه‬ ‫برگزیــدن ایــن رشــته در میــان انبوهــی از‬ ‫رشــتههای دانشــگاهی ســوق دهــد‪ .‬اگــر‬ ‫بــه ســایتهای گوناگــون مشــاوره و افــراد‬ ‫فعــال در زمینــۀ مشــاورۀ تحصیلــی مراجعــه‬ ‫کــرده و پیرامــون رشــتۀ تاریــخ بــه بحــث‬ ‫و تبــادل نظــر بپردازیــد‪ ،‬در اکثــر مواقــع‬ ‫بــا دو نــوع پاســخ رو بــه رو خواهیــد شــد؛‬ ‫دســتهی اول کــه بــازار کار رشــتۀ تاریــخ و‬ ‫زمینههــای شــغلی ان را برایتــان شــرح داده‬ ‫و بــا دیــدی مثبــت بــه توضیــح پیرامــون ان‬ ‫میپردازنــد و شــما بــا توضیحــات انــان‪،‬‬ ‫انبوهــی از شــغلها و زمینههــای کاری‬ ‫از فعالیــت در وزارتخانههــای متعــدد‬ ‫تــا پژوهــش و نــگارش مقالــه و کتــاب یــا‬ ‫تدریــس در مــدارس و دانشــگاهها و انــواع‬ ‫فعالیتهــای دیگــر را پیــش روی خویشــتن‬ ‫مشــاهده میکنیــد و بدیــن ســبب بــه‬ ‫انتخــاب رشــتۀ موردنظــر متمایــل میشــوید‪.‬‬ ‫امــا در مقابــل‪ ،‬عــدهای دیگــر از افــراد کــه‬ ‫در اکثــر مواقــع اغلبشــان از فارغالتحصیــان‬ ‫رشــتۀ تاریــخ هســتند‪ ،‬شــما را از برگزیــدن‬ ‫ایــن رشــته بــاز داشــته و توصیــه میکننــد‬ ‫کــه در رشــتههای دیگــر مشــغول شــوید و‬ ‫یــا در بهتریــن حالــت‪ ،‬تاریــخ را بــه عنــوان‬ ‫مطالعــهی ازاد دنبــال کنیــد‪ .‬امــا ریشــۀ‬ ‫ایــن تفــاوت دیدگاههــا در چیســت و‬ ‫کــدام یــک از ایــن دو دیــدگاه در جامعــۀ‬ ‫فعلــی ایــران بــه حقیقــت نزدیکتــر اســت؟‬ ‫ایــا اشــتغال در رشــتۀ تاریــخ بــا‬ ‫مشــکل مواجــه اســت و در صورتــی‬ ‫کــه پاســخ مثبــت باشــد معضــات و‬ ‫مســائل موجــود در ایــن راه چیســت؟‬ صفحه 25 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫مسائل و مشکالت موجود‬ ‫بــه عقیــدۀ نگارشــگر مقالــه‪ ،‬اینــدۀ شــغلی و‬ ‫بــازار کار در رشــتۀ تاریخ بســیار مبهــم بوده و‬ ‫ایــن معضــل معلــول عوامــل زیــادی می باشــد‪،‬‬ ‫کــه در چنــد دســتۀ کلــی جــای می گیرنــد‬ ‫و در ادامــه بــدان پرداختــه می شــود‪.‬‬ ‫پیش از دانشگاه‬ ‫برخــی از مشــکالت اشــتغال در رشــته های‬ ‫متعــدد علــوم انســانی از جملــه تاریــخ ریشــه‬ ‫در سیســتم امــوزش و پــرورش و فضــای‬ ‫حاکــم بــر مــدارس دارد کــه بــه اینــده ی‬ ‫شــغلی ایــن رشــته لطمــه وارد می کنــد‪.‬‬ ‫مشــکل مذکــور در مــدارس بــر ســه دســته‬ ‫می باشــد کــه نحــوۀ غلــط امــوزش دروس‬ ‫و پایه ســازی بــرای ورود بــه امــوزش عالــی‪،‬‬ ‫نخســتین معضــل ان اســت‪ .‬امــوزش در‬ ‫مــدارس بــه علــت ریشــه ای بــودن مقاطــع‬ ‫مختلــف تحصیلــی از اهمیــت بســزایی‬ ‫برخــوردار اســت و شایســته اســت کــه از‬ ‫ابتــدا مطالــب بــه همــراه طریقــۀ تفکــر و‬ ‫کارکــرد بــه دانش امــوزان منتقــل گــردد؛ امــا‬ ‫متاســفانه سیســتم امــوزش و پــرورش ایــران‬ ‫بــه گفتــۀ بســیاری از کارشناســان از کارایــی‬ ‫الزم برخــوردار نیســت و نه تنهــا در ان انتقال‬ ‫صــرف اطالعــات مــورد توجــه قــرار می گیــرد‪،‬‬ ‫بلکــه بــه تدریــج بــا روش ســنتی حاکــم بــر‬ ‫امــوزش دروس و نحــوۀ برگــزاری ازمون هــا‪،‬‬ ‫خالقیــت و تفکــر فعــال دانش امــوزان از‬ ‫بیــن مــی رود و انــان را تبدیــل بــه مخــزن‬ ‫اطالعــات مختلــف می کنــد کــه اکثــر انــان‬ ‫نیــز فاقــد فایــده می باشــند و بــه همیــن‬ ‫دلیــل اشــخاص هنگامــی کــه وارد دانشــگاه‬ ‫می شــوند از امادگــی الزم برخــوردار نیســتند‪.‬‬ ‫دومیــن مشــکل‪ ،‬تفکــر اشــتباه حاکــم بــر‬ ‫والدیــن و اولیــای مــدارس می باشــد کــه بــه‬ ‫ارزش گــذاری دروس و رشــته ها پرداختــه‬ ‫و همچنیــن ســعی می کننــد تــا ارزوهــای‬ ‫دس ـت نیافتۀ خویــش را در فرزنــدان خویــش‬ ‫متجلــی کننــد کــه ایــن امــر منجــر بــه‬ ‫اجبــار در انتخــاب رشــته های نامرتبــط بــا‬ ‫عالقــۀ دانش امــوز شــده و وی را در مســیری‬ ‫قــرار می دهــد کــه عــاوه بــر اینکــه درصــد‬ ‫موفقیــت ان در اینــده بســیار پاییــن اســت‪،‬‬ ‫زمینــۀ پــرورش افــرادی بی انگیــزه و خمــود‬ ‫در اینــده را فراهــم مـی اورد کــه بــدون فهــم‬ ‫عمیــق از رشــتۀ حاضــر خویشــتن‪ ،‬تنهــا بــه‬ ‫کســب ســود و روزمرگــی خــود می اندیشــند‪.‬‬ ‫نمونــۀ بــارز ایــن گفتــه را می توان در مشــاورۀ‬ ‫اولیــای مدرســه و دانش امــوزان مشــاهده‬ ‫کــرد کــه علــوم تجربــی را بــر باقــی رشــته ها‬ ‫ارجــح دانســته و بــدون توجــه بــه ظرفیــت‬ ‫و عالیــق دانش امــوزان تــاش می کننــد تــا‬ ‫انــان را تنهــا بــه رشــتۀ مذکــور وارد کننــد‬ ‫کــه نتیجــۀ ان ورود اشــفتۀ انبوهــی از افــراد‬ ‫بــه رشــته های خــاف توانایــی و عالقه شــان‬ ‫می باشــد کــه منجــر بــه مشــکالت متعــدد در‬ ‫مراحــل بعــدی می گــردد‪ .‬ســومین مشــکل‬ ‫موجــود در مــدارس متاثــر از دو دلیــل قبلــی‬ ‫می باشــد کــه بــر اســاس ان دانش امــوز‬ ‫بــه علــت امــوزش غلــط دوره هــای قبلــی‬ ‫و فشــارهای والدیــن‪ ،‬مجــال اشــنایی بــا‬ ‫رشــته های پیــش رو و اطالعــات مربــوط‬ ‫بــه هریــک را نمی یابــد و در نتیجــه بــا‬ ‫انتخــاب نااگاهانــه ای کــه انجــام می دهنــد‬ ‫و بــا ورود بــه رشــته‪ ،‬نــه تنهــا خــود دچــار‬ ‫ســردرگمی می شــود‪ ،‬بلکــه کارایــی رشــتۀ‬ ‫موردنظــر را نیــز پاییــن مــی اورد کــه‬ ‫ایــن مشــکل بــه خصــوص در رشــته های‬ ‫حــوزۀ علــوم انســانی ملموس تــر اســت‪.‬‬ ‫دانشگاه‬ ‫امــا در قــدم بعــد بــه بررســی مشــکالت‬ ‫موجــود پیرامــون اشــتغال در رشــتۀ تاریــخ‬ ‫می پردازیــم‪ ،‬کــه ریشــه در محیــط و‬ ‫فضــای حاکــم بــر سیســتم امــوزش عالــی‬ ‫و دانشــگاه ها دارد‪ .‬مباحــث ایــن بخــش بــه‬ ‫طــور ویــژه بــر رشــتۀ تاریــخ متمرکــز اســت‪.‬‬ ‫شــاید بتــوان نخســتین مشــکل موجــود‬ ‫در دانشــگاه را فرســودگی و عقب ماندگــی‬ ‫سیســتم امــوزش در رشــتۀ تاریــخ دانســت‪.‬‬ ‫اگرچــه در دانشــگاه بــه علــت فضــای متفــاوت‬ ‫بــا مــدارس‪ ،‬امــوزش از کیفیــت باالتــری‬ ‫برخــوردار اســت و شــیوۀ تفکــر و اندیشــیدن‬ ‫بــه دانشــجویان منتقــل می گــردد امــا بــه‬ ‫دلیــل فرســودگی سیســتم اموزشــی فعالــی‬ ‫در رشــتۀ تاریــخ و عــدم بهره بــرداری از‬ ‫روش هــا و مطالعــات جدیــد در ایــن رشــته‪،‬‬ ‫بــا ناکارامــدی اموخته هــا و اطالعاتــی‬ ‫مواجهیــم کــه در طــی چندیــن ســال بــه‬ ‫دانشــجویان منتقــل می شــوند‪ .‬اگرچــه شــعار‬ ‫اکثریــت صاحب نظــران و اســاتید تاریــخ‪،‬‬ ‫انتقــال روش تفکــر و اندیشــه بــه دانشــجویان‬ ‫و امــوزش کاربــردی انــان در ایــن رشــته‬ ‫اســت امــا در عمــل بــا سیســتم کمابیــش‬ ‫مشــابه بــا مــدارس مواجهیــم کــه ســیلی‬ ‫‪26‬‬ ‫از اطالعــات خــام و روایت هــای بیهــوده‬ ‫در غالــب واحد هــای درســی بی محتــوا یــا‬ ‫غیرکاربــردی بــا ابعــاد گســترده تر بــه ذهــن‬ ‫دانشــجو ســرازیر کــرده و انــان را بــه ماشــین‬ ‫ذخیــرۀ اطالعــات مبــدل می ســازند‪ .‬البتــه‬ ‫ریشــۀ ایــن مشــکل را در نظــام عالــی اموزش‬ ‫کشــور و سیاســت گذاری های مربــوط بــه‬ ‫ان و مقــررات اخــذ شــده از ایــن سیاس ـت ها‬ ‫بایــد یافــت کــه اســتاد را گرفتــار مقــاالت‬ ‫بــی هــدف‪ ،‬تامیــن حــد نصــاب کالس هــا‬ ‫و ســمینارهای بیهــوده می ســازند و عمــا‬ ‫بــه گونــه ای اســاتید را تحــت فشــار قــرار‬ ‫می دهنــد کــه بــه شــدت از کیفیــت تدریــس‬ ‫انــان کاســته شــده و نتایــج مخربــی بــه‬ ‫بــار می ایــد‪ .‬یکــی از مهم تریــن مشــکالت‬ ‫موجــود کــه بــر کیفیــت کار اســاتید تاریــخ‬ ‫و دیگــر رشــته ها تاثیــر منفــی می گــذارد‬ ‫و حتــی در اینــده گریبانگیــر دانشــجویان‬ ‫رشــتۀ تاریــخ می شــود‪ ،‬دغدغه هــای‬ ‫معیشــتی می باشــد‪ .‬اشــخاص صاحــب قلــم‬ ‫تــا زمانــی روشــنگر و تفکــر افریننــد کــه بــا‬ ‫عالقــه و تمرکــز کامــل بــر موضوعــی دقیــق‬ ‫شــده و تمــام همــت خویــش را مصــروف ان‬ ‫ســازند؛ چنانکــه بســیاری از دانشــمندان در‬ ‫طــول تاریــخ‪ ،‬زندگــی خویشــتن را بــرای‬ ‫کشــف مجهــوالت مــورد نظــر خویــش‬ ‫صــرف کردنــد و خدماتــی بــس ارزنــده بــه‬ ‫بشــریت نمودنــد امــا زمانــی کــه نیازهــای‬ ‫اولیــۀ یــک انســان برطــرف نشــود‪ ،‬چگونــه‬ ‫می تــوان از وی انتظــار دســتاورد های‬ ‫شــگفت داشــت‪ .‬در ایــن نقطــه از بحــث‪،‬‬ ‫ســخن از ادمــی اســت‪ .‬انســان بــرای رشــد و‬ ‫تعالــی خویشــتن در قــدم اول بایــد نیازهــای‬ ‫اولیــۀ خویشــتن بــرای حیــات را پاســخ گویــد‬ ‫و تامیــن مــادی شــود و ســپس بــه طبقــات‬ ‫باالتــر صعــود نمایــد و دیگــران را نیــز بــه‬ ‫بــاال هدایــت کنــد‪ .‬امــا زمانــی کــه صاحبــان‬ ‫قلــم و اندیشــه در جامعــه‪ ،‬دغدغــۀ شــغل‬ ‫خویــش‪ ،‬حقــوق ماهیانــه‪ ،‬مشــکالت مالــی‬ ‫زندگــی و فشــارهای ناشــی از ان را در کنــار‬ ‫فشــارهای دانشــگاه بــرای تامیــن مقــاالت‬ ‫بــی هــدف در راســتای ارتقــای امتیــاز‬ ‫دانشــگاه را داشــته باشــند‪ ،‬ایــا تــوان تمرکــز‬ ‫بــر امــور کاربــردی و مشــکالت جامعــه را‬ ‫دارنــد؟ مورخــان پیشــین کــه اثارشــان بــه‬ ‫دســتمان رســیده و انــان را بیشــتر روایتگــر‬ ‫می دانیــم‪ ،‬در کار خویــش موفــق و نــام اور‬ ‫بودنــد‪ .‬انــان وقایع نــگار صــرف بودنــد؛ امــا‬ ‫بــا موفقیــت بــاال‪ ،‬زیــرا صاحبــان قــدرت بــا‬ ‫حمایــت از انــان و تامیــن هزینه هایشــان‪،‬‬ صفحه 26 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تاریــخ سفارشــی می ســاختند؛ امــا همــان‬ ‫اثــار سفارشــی در نــوع خویــش بســیار بــا‬ ‫کیفیــت بودنــد و اطالعــات بی نظیــری بــرای‬ ‫اینــدگان بجــا می گذاشــتند‪ .‬در جهــان‬ ‫امــروز و در کشــورهایی همچــون ایــران کــه‬ ‫دارای مشــکالت عمــده در نظــام اموزشــی‬ ‫هســتند‪ ،‬قلم فرســایان بــه جــای تامیــن بــودن‬ ‫و تمرکــز بــر روی خلــق اثــار گرانبهــا و حــل‬ ‫مشــکالت جامعــه‪ ،‬همــواره بایــد بــه دنبــال‬ ‫بهبــود امــار مقــاالت و اثــار خویــش باشــند و‬ ‫بدینوســیله گــذران زندگــی کننــد؛ متاســفانه‬ ‫سیســتم مســلط بــر امــوزش کشــور ّکمــی و‬ ‫کامــا متکــی بــه امــار مقــاالت و مــواردی‬ ‫اینگونــه اســت و کیفیــت امــری فراموش شــده‬ ‫در ایــن میــان می باشــد و بــه همیــن دلیــل‬ ‫مزاحــی بیــش نیســت کــه در این وضعیــت‪ ،‬از‬ ‫صاحبــان علــم و متولیــان ان‪ ،‬انتظــار تربیــت‬ ‫افــرادی خبــره و کاردان و در نتیجــه تولیــد‬ ‫علــم و تفکــر را داشــته باشــیم‪ .‬ایــن دغدغــۀ‬ ‫مشــترک میــان اســاتید تاریــخ و دانشــجویان‬ ‫ایــن رشــته کــه بایــد در اینــده قــدم در راه‬ ‫بــزرگان خویــش بگذارنــد‪ ،‬اثــار مخربــی بــر‬ ‫روی اینــدۀ ایــن علــم و همچنیــن جامعــه‬ ‫خواهــد گذاشــت؛ زیــرا اســاتیدی کــه بــه‬ ‫علــل مختلــف شــخصی یــا اجتماعــی‪ ،‬تــوان‬ ‫انتقــال مهارت هــای کاربــردی رشــته را‬ ‫بــه دانشــجویان ندارنــد‪ ،‬نســلی جدیــد از‬ ‫اســتادان را تربیــت خواهنــد کــرد کــه از‬ ‫توانایــی تاثیرگــذاری بــر جامعــه و انتقــال‬ ‫علــم خویشــتن بــه اینــدگان محروم انــد‬ ‫و در خوش بینانه تریــن حالــت‪ ،‬نقاالنــی‬ ‫چیره دســت اند کــه روایت هــای تاریخــی را‬ ‫بــا اندکــی تغییــرات در هــر دوره بــه نســل‬ ‫بعــد منتقــل ســاخته و در عمــل در محیــط‬ ‫علمــی و دانشــگاه محصــور می ماننــد و توانایی‬ ‫بازســازی و بازتولیــد علــم را نخواهنــد داشــت‪.‬‬ ‫ایــن اتفــاق منجــر به عزلــت و حاشیه نشــینی‬ ‫تاریــخ و متولیــان ان و مــرگ تدریجــی ایــن‬ ‫رشــته می شــود کــه برخــی از نتایــج ان را بــه‬ ‫تدریــج در ســطح جامعــه مشــاهده می کنیــم‪.‬‬ ‫انحصــار دانــش در محیــط اکادمیــک و عــدم‬ ‫توانایــی متولیــان ان در انتقــال ایــن عنصــر به‬ ‫ســطح جامعــه و ارتبــاط بــا اقشــار مختلــف‪،‬‬ ‫موجــب جدایــی محیــط علمــی و عمــوم مردم‬ ‫شــده و هــر دو طــرف را از دســتاورد های‬ ‫مفیــد بی بهــره می ســازد‪ .‬نتیجــۀ ایــن‬ ‫واقعــه نیــز خدمــت انحصــاری علــم بــه علــم‬ ‫خواهــد بــود‪ ،‬کــه فقــط موجــب فربــه شــدن‬ ‫بیــش از پیــش رشــتۀ موردنظــر می گــردد‬ ‫امــا هیــچ تجربــۀ عملــی و دســتاوردی را در‬ ‫پــی نخواهــد داشــت‪ .‬در بخشــی دیگــر از‬ ‫قلمــرو وســیع مشــکالت تاریــخ نمی تــوان‬ ‫از بعضــی اقدامــات مخــرب کــه محصــول‬ ‫مشــترک دانشــگاه ها و اســاتید اســت‪،‬‬ ‫چشــم پوشــید و ان نیــز پیشکســوت گرایی‬ ‫و تجربه بــاوری در نــوع کامــا افراطــی ان‬ ‫‪27‬‬ ‫اســت‪ .‬در تشــریح ایــن معضــل می تــوان‬ ‫اینگونــه گفــت کــه برخــی از دانشــگاه ها و‬ ‫زیرشــاخه های ان همچــون دانشــکده ها و‬ ‫گروه هــای متعــدد اموزشــی‪ ،‬در راســتای‬ ‫حفــظ اعتبــار خویــش در دانشــگاه و نوعــی‬ ‫خودنمایــی در مجامــع علمــی گوناگــون‪،‬‬ ‫اقــدام بــه حفــظ اســاتید قدیمــی و کهنـه کار‬ ‫در مجموعــۀ علمــی خویشــتن می کننــد تــا‬ ‫از انــان اســتفادۀ نمادیــن و تبلیغــی نمــوده‬ ‫و بدیــن طریــق اصالــت خویشــتن و کیفیــت‬ ‫کار خــود را بــه علــت تجربــۀ طوالنــی ایــن‬ ‫افــراد اثبــات کننــد؛ امــا ایــن اقــدام کــه‬ ‫می تــوان از ان بــه شــیخوخیت علمــی یــاد‬ ‫کــرد‪ ،‬بــه اتیــۀ هــر علــم از جملــه تاریــخ‬ ‫اســیب جــدی می زنــد؛ زیــرا عــاوه بــر ایــن‬ ‫کــه بــا اشــغال جایگاه هــای علمــی توســط‬ ‫اســاتید باتجربــه امــا کهنســال‪ ،‬پویایــی و‬ ‫نــواوری رشــته بــه علــت روش و تفکــر کهنــۀ‬ ‫انــان بــه خاموشــی می گرایــد‪ ،‬بــازار کار‬ ‫متخصصــان جــوان‪ ،‬صاحــب ذوق و خــاق در‬ ‫هــر زمینــه از میــان رفتــه و معضــل بیــکاری‬ ‫بــه خصــوص در رشــته هایی همچــون تاریــخ‬ ‫کــه دارای بــازار کار محــدود هســتند‪ ،‬شــدت‬ ‫می گیــرد‪ .‬در ایــن میــان دانشــگاه ها بــا‬ ‫اقداماتــی تبلیغ گونــه کــه شــرح داده شــد‬ ‫بــه نوعــی و برخــی از اســاتید کــه حاضــر بــه‬ ‫تــرک جایــگاه رســمی خویشــتن و واگــذاری‬ ‫ان بــه نیــروی جــوان و متخصــص نیســتند‬ صفحه 27 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫نیــز بــه شــکلی دیگــر مقصرنــد‪ .‬امــا در‬ ‫ادامــۀ بحــث بــه منشــا مشــکالت در قشــر‬ ‫داننشــجویان رشــتۀ تاریــخ می پردازیــم‪.‬‬ ‫کســانی کــه اماده انــد تــا در طــی چنــد‬ ‫ســال مهارت هــای مربــوط بــه تاریــخ را فــرا‬ ‫گرفتــه و ان را در اینــده توســعه داده و بــکار‬ ‫بندنــد؛ امــا در ایــن نقطــه نتایــج اشــتباهات و‬ ‫نقص هــای مخــرب در مرحله هــای پیشــین‬ ‫امــوزش عیــان می گــردد‪ .‬زمانــی کــه‬ ‫عــده ای بــه ســبب درصــدی باالتــر در دروس‬ ‫تخصصــی یــا عمومــی یــا ســهمیه های‬ ‫متفــاوت‪ ،‬ناخواســته وارد ایــن رشــته‬ ‫می شــوند و بــه علــت مدرک گرایــی رایــج در‬ ‫جامعــه‪ ،‬تصمیــم بــه ادامــۀ تحصیــل و حداقل‬ ‫اخــذ مــدرک می کننــد تــا بدینوســیله‬ ‫خویشــتن را شــخصی درس خوانــده نشــان‬ ‫دهنــد‪ .‬یکــی از بزرگ تریــن ضربه هــا بــر‬ ‫پیکــرۀ هــر علــم از جملــه تاریــخ در ایــن‬ ‫مقطــع وارد می گــردد کــه کســانی فاقــد‬ ‫عالقــه وارد رشــته شــده و عــاوه بــر ایــن‬ ‫کــه ذوق و اشــتیاق اســاتید هــر گرایــش را‬ ‫بــا اقدامــات خویشــتن و کرختــی در رونــد‬ ‫تحصیــل از وی می گیرنــد و او را نســبت بــه‬ ‫ادامــۀ راه بی تفــاوت می کننــد‪ ،‬مشــتاقان‬ ‫هرچنــد انــدک ایــن رشــته را نیــز بــه حاشــیه‬ ‫رانــده یــا از نفــس می اندازنــد؛ زیــرا محیــط‬ ‫نامناســب‪ ،‬تاثیراتــی مخــرب بــر یادگیــری‬ ‫دانــش دارد‪ .‬پــس می تــوان مشــکل بــزرگ‬ ‫در ایــن مقطــع را سیســتم ناکارامــد قبولــی‬ ‫متقاضیــان دانشــگاه و ظرفیت بندی هــای‬ ‫اشــتباه دانســت کــه افــرادی را از اشــتباه و‬ ‫بــا اجبــار در رشــته ای قــرار داده و طرفیــن را‬ ‫ناکارامــد می ســازد کــه بــر اینــده اشــخاص و‬ ‫رشــته نیــز موثــر اســت‪ .‬پــس بــه طــور کلــی‬ ‫مشــکل رشــتۀ تاریــخ در دانشــگاه و اثــرات‬ ‫منفــی ان بــر اینــدۀ شــغلی ایــن رشــته را‬ ‫اینگونــه می تــوان گفــت کــه در یــک ســمت‬ ‫دروس و اطالعــات ناکارامــدی وجــود دارنــد‬ ‫کــه بــه دانشــجو منتقــل شــده امــا بــه وی‬ ‫مهــارت نمی بخشــند و بــه عبــارت دیگــر‬ ‫بــا اســتفاده اند‪ .‬در ســمتی دیگــر اســاتیدی‬ ‫قــرار دارنــد کــه بــه علــت قواعــد و قوانیــن‬ ‫غلــط حاکــم بــر سیســتم اموزشــی از گذشــته‬ ‫تــا بــه امــروز‪ ،‬یــا دارای مهــارت نیســتند و‬ ‫یــا بــه علــت مشــکالت و دغدغه هایــی‬ ‫کــه گاهــا خــود محیــط دانشــگاه بــر انــان‬ ‫تحمیــل می کنــد‪ ،‬توانایــی انتقــال دانــش‬ ‫کاربــردی و تفکــر را بــه دانشــجو ندارنــد‪ .‬در‬ ‫کنــار ایــن دو نیــز دانشــجویانی قــرار دارنــد‬ ‫کــه بعضــی از انــان بــه اجبــار سیســتم‬ ‫غلــط اموزشــی و هدایــت تحصیلــی وارد‬ ‫رشــته شــده و عــاوه بــر ایــن کــه اینــدۀ‬ ‫مفیــدی بــرای خویــش رقــم نخواهنــد زد‪،‬‬ ‫بعضــا رمــق و نشــاط را از عالقه منــدان بــه‬ ‫رشــته گرفتــه و تاثیــر منفــی بــر امــوزش‬ ‫خواهنــد گذاشــت‪ .‬مجمــوع دالیلــی کــه بــه‬ ‫تشــریح انــان پرداختیــم موجــب تحویــل‬ ‫دانش اموختگانــی بــه جامعــه خواهــد شــد‬ ‫کــه بــه علــت مشــکالت متعــدد‪ ،‬در سیســتم‬ ‫اموزشــی و در ادامــه در جامعــه‪ ،‬تــوان بــکار‬ ‫گرفتــن اموخته هــای خویــش را ندارنــد و‬ ‫جامعــه نیــز انــان را قبــول نخواهــد کــرد‪.‬‬ ‫جامعه و حکومت‬ ‫امــا در ایــن عرصــه نیــز مشــکالتی پیش روی‬ ‫فارغ التحصیــان رشــتۀ تاریــخ و متقاضیــان‬ ‫اشــتغال وجــود دارد کــه معلــول عواملــی‬ ‫اســت‪ .‬شــاید بتــوان یکــی از برجســته ترین‬ ‫مشــکالت رشــتۀ تاریــخ در عــدم موفقیــت‬ ‫بــرای ورود بــه ســطح جامعــه و تاثیرگــذاری‬ ‫بــر ان از طریــق فارغ التحصیــان ایــن‬ ‫رشــته را غربــت و دوری مــردم از ایــن علــم و‬ ‫دســتاوردهای ان دانســت‪ .‬اکثریــت جامعــه بــا‬ ‫مفاهیــم و کاربردهــای ایــن رشــته غریب انــد‬ ‫و ان را مجموعـه ای از روایــات و داســتان های‬ ‫پیشــینیان می داننــد کــه در نهایــت وســیلۀ‬ ‫ســرگرمی یــا عبرت امــوزی خواهــد بــود‪.‬‬ ‫ایــن عــدم اشــنایی عالوه بــر اینکــه موجــب‬ ‫جهــل و بــروز مشــکالت متعــدد و تکــراری‬ ‫کــه میــراث گذشــتگان اســت‪ ،‬در جامعــۀ‬ ‫امــروزی می گــردد بلکــه موجــب ســودجویی‬ ‫عــده ای نیــز می گــردد کــه بــا بهره گیــری از‬ ‫جهــل مــردم‪ ،‬بــر انــان مســلط شــده یــا بــه‬ ‫بهره بــرداری از توانایی هایشــان می پردازنــد‪.‬‬ ‫عالوه بــر ان موجــب بســیاری از مشــکالت‬ ‫اجتماعــی و حتــی امنیتــی می شــود کــه‬ ‫نتیجــۀ جهت دهــی بــه اذهــان مــردم از‬ ‫طریــق انتقــال اطالعــات غلــط بــه انان اســت‪.‬‬ ‫اگرچــه در ایــن میــان ســنت غلطــی نیــز در‬ ‫میــان مردمــان و جامعــۀ ایــران جــاری اســت‬ ‫کــه بــه جامعــه و تاریــخ ضربــه می زنــد و‬ ‫ان چیــزی جــز خودعالم پنــداری نیســت کــه‬ ‫منجــر بــه تنــزل ایــن علــم بــه فکــر عــوام‬ ‫و دچــار شــدن بــه اســیب های ناشــی از ان‬ ‫می شــود و عالوه بــر ان در مــردم احســاس‬ ‫بی نیــازی از عالمــان ایــن علــم را بــه وجــود‬ ‫مــی اورد زیــرا خــود را بی نیــاز از تجربــۀ‬ ‫پیشــینیان یــا واقــف بــر ان می داننــد‪.‬‬ ‫حکومــت نیــز در ایــن مشــکل فراگیــر و‬ ‫‪28‬‬ ‫معضــل اشــتغال‪ ،‬صاحــب تقصیــر اســت؛‬ ‫زیــرا از اقدامــات بنیــادی دوری جســته و بــه‬ ‫بهره بــرداری درســت از تجربه هــای پیشــین‬ ‫و مطالعــات کاربــردی بــر روی تاریــخ کشــور‬ ‫در راســتای پیشــبرد اهــداف نمی پــردازد یــا‬ ‫بــه عبارتــی دیگــر ســعی نمی کنــد دانشــگاه‬ ‫و بــه خصــوص علــوم انســانی را بــا بــازار کار‬ ‫و مدیریــت کشــور گــره بزنــد‪ ،‬زیــرا نقــش‬ ‫دولــت در ایــن میــان از همــۀ نهاد هــای‬ ‫خــرد و کالن پررنگ تــر اســت‪ .‬بــدون شــک‬ ‫ریشــۀ بســیاری از مشــکالت کشــور در گــرو‬ ‫اقداماتــی اســت کــه بــدون مطالعــۀ پیشــینۀ‬ ‫ایــن ســرزمین انجــام شــده و منجــر بــه‬ ‫تکــرار اشــتباهی گردیده اســت کــه مردمــان‬ ‫و حکومت هــای پیشــین بارهــا تکــرار‬ ‫کرده انــد‪ .‬اشــتباه دولتمــردان فعلــی‪ ،‬انحصــار‬ ‫علــم در دانشــگاه و ایجــاد بــازار کار محــدود‬ ‫بــرای ان هــا در محیــط اکادمیــک اســت‪،‬‬ ‫درحالــی کــه تاریــخ بــا توجــه بــه تجربیــات‬ ‫و ظرفیت هــای عظیمــی کــه داراســت‪ ،‬قــادر‬ ‫بــه حــل بســیاری از معضــات امــروزی‬ ‫اســت کــه هم اکنــون بــدان دچــار هســتیم‬ ‫و حاصــل جدایــی دانشــگاه و تجربیــات ان‬ ‫از دســتگاه تصمیم گیــری‪ ،‬اجرایــی و ســطح‬ ‫جامعــه اســت‪ .‬پیــش از ایــن از مشــاوره های‬ ‫متعــارض در زمینــۀ برگزیــدن رشــتۀ تاریــخ‬ ‫ســخن گفتیــم کــه در ایــن نقطــه از بحــث‬ ‫می توانیــم بــه ابعــاد ان پــی ببریــم‪ .‬مدافعــان‬ ‫برگزیــدن ایــن رشــته تنهــا تصویــر و ادعاهایی‬ ‫از اینــدۀ کاری ایــن شــغل را در ادارات و‬ ‫موسســات گوناگــون بــه متقاضــی عــرض‬ ‫می کننــد و هیچــگاه از نتایــج عملــی ایــن‬ ‫انتخــاب ســخن نمی گوینــد؛ امــا مخالفــان‬ ‫محصــل در ایــن رشــته‪ ،‬برگزیــدن ان را‬ ‫بــه علــت تجربــه ای کــه در ایــن راه کســب‬ ‫کرده انــد‪ ،‬مناســب نمی داننــد و بــا ورود‬ ‫دیگــران بــه ایــن رشــته مخالــف هســتند‪،‬‬ ‫زیــرا دغدغه هــای خویشــتن را تحقــق‬ ‫نیافتــه می بیننــد‪ .‬تصویــری کــه اکنــون از‬ ‫دانش اموختــگان و فارغ التحصیــان ایــن‬ ‫رشــته در دســت اســت‪ ،‬حاکــی از محــدود‬ ‫مانــدن انــان بــه محیط هــای علمــی و ســعی‬ ‫در اشــتغال در محیط هایــی کامــا محــدود‬ ‫اســت؛ امــا ذکــر ایــن نکتــه نیــز حائــز‬ ‫اهمیــت اســت کــه حتــی در صــورت ورود‬ ‫ایــن افــراد بــه ادارات و موسســات کــه بعضــا‬ ‫شــاهدیم‪ ،‬ایــا نتایــج و دســتاورد های مــورد‬ ‫انتظــار را شــاهدیم؟ جــواب خیــر اســت؛‬ ‫زیــرا حتــی کارکنــان مشــغول در ادارات و‬ ‫موسســات کــه رشــتۀ تاریــخ اموختنــد‪ ،‬بــه‬ صفحه 28 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫اعمالــی معمولــی و بی نتیجــه مشــغول اند‬ ‫و هیــچ گاه موفــق بــه بهره بــرداری و بــه‬ ‫کارگیــری ایــن علــم در ســطح گســترده‬ ‫و حــل مشــکالت جــدی نشــده اند‪ ،‬زیــرا‬ ‫حکومــت خواســته یــا ناخواســته انــان را‬ ‫بــه حاشــیه رانــده و قــدرت تاثیرگــذاری را‬ ‫از انــان ســلب نموده اســت‪ .‬تصمیمــات و‬ ‫اعمــال یــک حکومــت‪ ،‬شــکل دهندۀ تمامــی‬ ‫زوایــای حیــات جامعــه اســت و در حــال‬ ‫حاظــر یکــی از موانــع بــزرگ بــر ســر راه‬ ‫اشــتغال مورخــان و فارغ التحصیــان تاریــخ‪،‬‬ ‫مجموعــه تصمیماتــی اســت کــه تاریــخ را بــه‬ ‫محیــط علمــی محــدود کــرده و قــدرت مانــور‬ ‫را از ایــن رشــتۀ بســیار مهــم گرفته اســت‪.‬‬ ‫عــدم بهره بــرداری از فناوری هــای‬ ‫روز در جهــت گســترش علــم‬ ‫شــاید بتــوان اخریــن حلقــه از سلســله‬ ‫مشــکالت دانش اموختــگان تاریــخ را در‬ ‫اشــتغال‪ ،‬ســنتی مانــدن شــیوۀ امــوزش‬ ‫و توســعۀ ان در محیط هــای گوناگــون‬ ‫دانســت‪ .‬امــروزه شــاهد فناوری هــای‬ ‫گوناگونــی هســتیم کــه ارتبــاط میــان افــراد‬ ‫در سراســر جهــان را اســان نمــوده و گــردش‬ ‫اطالعــات را نیــز ســرعت بخشیده اســت‪.‬‬ ‫فناوری هایــی کــه می تواننــد در ترویــج ‪.‬و‬ ‫گســترش علــوم مختلــف از جملــه تاریــخ در‬ ‫میــان مردمــان‪ ،‬بســیار موثــر باشــند؛ زیــرا‬ ‫شــیوۀ ارائ ـه ی اطالعــات در اعصــار گوناگــون‬ ‫متفــاوت اســت و متولیــان ایــن رشــته نیــز در‬ ‫ایــن عصــر نبایــد از ایــن امــر غافــل بماننــد‪،‬‬ ‫زیــرا زبــان جامعــه و مــردم همــواره در‬ ‫حــال تغییــر اســت و بــرای گفتگــو و تبــادل‬ ‫اطالعــات بایــد بــه زبــان عصــر ســخن گفــت‪.‬‬ ‫فنــاوری و تکنولوژی هــای امــروزی کــه در‬ ‫قالــب رســا نه ها‪ ،‬فضــای مجــازی‪ ،‬ابــزار‬ ‫ارتبــاط جمعــی و ‪ ...‬تبلــور یافته انــد‪ ،‬یکــی از‬ ‫فرصت هــای درخشــان در جهــت گســترش‬ ‫علــم تاریــخ و حتــی ایجــاد بــازار کاری‬ ‫بســیار متنــوع و کارامــد می باشــند‪ .‬چــه‬ ‫ب و کارهــای مبتنــی بــر خریــد و‬ ‫بســیار کسـ ‬ ‫فــروش دست ســاخته ها و اثــار‪ ،‬گردشــگری‪،‬‬ ‫تبــادل اطالعــات در قالــب کالس هــا‪،‬‬ ‫لوح هــای اموزشــی و محافــل گفتگــو و‬ ‫تبــادل تجربــه و ‪ ...‬می تــوان برپــا ســاخت‬ ‫کــه اشــتغال بســیاری از دانش اموختــگان‬ ‫تاریــخ را بــه دنبــال دارد و بــه ترویــج ایــن‬ ‫علــم در جامعــه کمــک شــایانی خواهــد کــرد‬ ‫کــه منجــر بــه نتایــج بســیار چشــم گیر‬ ‫و مفیــدی خواهــد شــد‪ .‬عالوه بــر ان بــا‬ ‫بــروز شــدن شــیوه های امــوزش‪ ،‬میــزان و‬ ‫ســرعت یادگیــری نیــز افزایــش می یابــد‬ ‫و بــه ارائــۀ اطالعــات بیشــتر در قالــب‬ ‫جدیــد و بــا کیفیت تــر منجــر می گــردد‪.‬‬ ‫راه حــل بــرون رفــت از معضــل‬ ‫اشــتغال‬ ‫اگرچــه پیشــنهاد راه حل هایــی کــه منجــر‬ ‫بــه حــل اساســی مشــکالت مذکــور شــوند‪،‬‬ ‫نیازمنــد مطالعــات و مباحثــات گســترده‬ ‫می باشــد و بــه اســانی قابــل رفــع نیســت‬ ‫امــا در ایــن بخــش از مقالــه بــه ذکــر چنــد‬ ‫مــورد از روش هــای مذکــور کــه بــه زعــم‬ ‫نگارنــده موجــب حــل نســبی مشــکالت‬ ‫می گــردد مبــادرت خواهــد شــد‪ .‬براســاس‬ ‫مطالبــی کــه تاکنــون ذکــر شــد حــل معضــل‬ ‫اشــتغال در رشــتۀ تاریــخ نیازمنــد اقدامــات‬ ‫ریشــه ای از ابتــدا اســت و بــرای ایــن امــر‬ ‫بایــد از اصالحــات بــر روی سیســتم امــوزش‬ ‫و پــرورش اغــاز کــرد و بــه تدریــج جلــو‬ ‫امــد‪ .‬یکــی از مهم تریــن و کارگشــاترین‬ ‫راه هــا را شــاید بتــوان در هدایــت تحصیلــی‬ ‫تخصصــی براســاس‪ ،‬پیشــینۀ هــر شــخص‪،‬‬ ‫عالیــق وی‪ ،‬نمــرات‪ ،‬ســوابقش و شــرایط‬ ‫اجتماعــی فعالــی او دانســت‪ ،‬کــه در نهایــت‬ ‫بــا معرفــی و انتخــاب رشــته های مدنظــر او‬ ‫انجــام پذیــرد و در واپســین مرحلــه منجــر‬ ‫بــه انتخــاب قطعــی رشــته از ســمت شــخص‬ ‫گــردد‪ .‬در ادامــه نیــز رقابــت صرفــا بــر روی‬ ‫دانشــگاه انجــام پذیــرد و نــه بــر روی رشــته‬ ‫کــه اثــرات مخــرب ان را اکنــون شــاهد‬ ‫هســتیم‪ .‬بســیاری از ســهمیه ها و امتیــازات‬ ‫نیــز در حــال حاضــر فقــط منجــر بــه ضربــه‬ ‫بــر پیکــرۀ امــوزش عالــی کشــور خواهــد شــد‬ ‫کــه بایــد رفــع یــا تعدیــل گــردد‪ .‬در ادامــه‬ ‫بایــد بــه بهبــود کیفیــت ســطح اســاتید بــا‬ ‫تخصصــی کــردن مباحــث و دروس و برطــرف‬ ‫کــردن دغدغه هــای انــان و همچنیــن‬ ‫نظــارت صحیــح بــر میــزان مهــارت اموزشــی‬ ‫و کاربردیشــان پرداختــه شــود‪ .‬ســپس بایــد‬ ‫بــر نحــوۀ امــوزش دانشــجویان و عالیقشــان‬ ‫در گرایش هــای مختلــف تاریــخ نظــارت‬ ‫شــده و براســاس ان‪ ،‬فعالیت هــا و ســوابق‬ ‫تحصیلیشــان در دورۀ دانشــگاه‪ ،‬بــه مقاطــع‬ ‫باالتــر انتقــال یابنــد‪ .‬سیســتم دانشــگاه نیــز‬ ‫از تمرکــز بــر ســود اقتصــادی صــرف از‬ ‫رشــته های انســانی خــارج شــده و بــر مــدار‬ ‫بهبــود کیفیــت‪ ،‬تالش هــا صــورت پذیرنــد‪.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫همچنیــن اســتاندارد امــاری در مقــاالت و‬ ‫گزینــش اســاتید کنــار گذاشــته شــده و‬ ‫بــر مهــارت هریــک در حــوزۀ تخصصیشــان‬ ‫تمرکــز انجــام گیــرد تــا موفــق بــه انتقــال‬ ‫اطالعــات بــه صــورت کامــل و کاربــردی بــه‬ ‫دانشــجویان گردنــد‪ .‬در ادامــه بایــد تاریــخ‬ ‫و ابعــاد گوناگــون ان در جامعــه بــه صــورت‬ ‫تدریجــی مــورد معرفــی قــرار گیــرد تــا‬ ‫زمینــۀ اشــنایی مــردم بــا ان فراهــم شــده‬ ‫و اهمیــت ان مشــخص گــردد؛ در نتیجــه‬ ‫حکومــت نیــز در بــه کارگیــری و حــل‬ ‫مشــکالت از طریــق ان همــت بیشــتری‬ ‫خواهــد نمــود و ابعــاد گســترده و جدیــدی‬ ‫بــه روی علــم تاریــخ گشــوده خواهــد شــد تــا‬ ‫از محیــط انحصــاری دانشــگاه بیــرون امــده و‬ ‫کاربــردی گــردد‪ .‬همچنیــن در تمامــی ایــن‬ ‫مراحــل بروز ســازی روش هــا و بهره گیــری از‬ ‫تکنولوژی هــای روز بایــد مــورد توجــه قــرار‬ ‫گیــرد تــا بیشــترین بازدهــی را بــه دنبــال‬ ‫داشــته باشــد‪ .‬مجموعــۀ ایــن اقدامــات‪،‬‬ ‫عالوه بــر تقویــت و بســط بــازار کار ســنتی‬ ‫بــرای فارغ التحصیــان تاریــخ‪ ،‬عرصه هــای‬ ‫جدیــدی را در ابعــاد گســترده بــه روی انــان‬ ‫می گشــاید کــه بــه موجــب ان بســیاری از‬ ‫دانش اموختــگان ایــن رشــته در زمینــۀ‬ ‫مــورد عالقــۀ خــود بــا کیفیــت تمــام بــه کار‬ ‫و فعالیــت مشــغول شــده و عالوه بــر بهبــود‬ ‫وضعیــت جامعــه و بســط ایــن دانــش مهــم در‬ ‫حیــات اجتماعــی‪ ،‬تاثیــرات مهمــی بــر ابعــاد‬ ‫گوناگــون زندگــی خــود و دیگــران خواهنــد‬ ‫گذاشــت و موتــور محــرک حیــات اجتماعــی‬ ‫را بــا قــدرت بــه حرکــت در خواهنــد اورد‪.‬‬ ‫در پایــان‪ ،‬ذکــر ایــن نکتــه الزم اســت کــه‬ ‫توجــه بــه معضــات مذکــور و حــل انــان‬ ‫بایــد مــورد توجــه همــۀ طبقــات و افــراد قــرار‬ ‫گیــرد؛ زیــرا وضعیــت یــک جامعــه ریشــه‬ ‫در تاریــخ ان و توجــه یــا عــدم توجــه بــه‬ ‫تجربیاتــش دارد و وضعیتــی کــه هم اکنــون‬ ‫در ابعــاد گوناگــون در ایــران مشــاهده‬ ‫می کنیــم نتیجــۀ ســال ها بی توجهــی بــه‬ ‫امــری مهــم اســت کــه وضعیتــی اشــفته‬ ‫را پدیــد اورده اســت‪ .‬وضعیتــی کــه در ان‬ ‫مورخــان کــه انتقال دهنــدۀ تجربیــات و‬ ‫تشــریح کنندۀ ان هســتند‪ ،‬در حاشــیه قــرار‬ ‫گرفتــه و در نتیجــه جامعــه نیــز مبتــا بــه‬ ‫مشــکالت گوناگــون اســت‪ .‬مشــکالتی کــه اگر‬ ‫درمــان نگردنــد تبعــات بســیار ســنگین تر و‬ ‫غم انگیزتــری در اینــده خواهــد داشــت‪.‬‬ صفحه 29 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تاریخ‪ ،‬تﮑنولوژی و ﮔردش اطﻼعات‬ ‫ناهید ﺑدیهی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریخ دانشــگاه‬ ‫شــهید بهشــتی تهران‬ ‫ایــن قــرن توســط افــرادی بــه قــرن‬ ‫«انفجــار اطاعــات» معــروف شدهاســت‪.‬‬ ‫بــه گفتــۀ اریــک اشــمیت‪ « :‬در ایــن عصــر‬ ‫مــا هــر دو روز یکبــار بــا حجــم وســیعی از‬ ‫محتــوا روبــرو میشــویم کــه همانــدازۀ‬ ‫کل حجــم محتوایــی تاریــخ قبــل از تمــدن‬ ‫بشــر تــا ســال ‪ ۲۰۰۳‬میــادی اســت‪».‬‬ ‫اینترنــت هماننــد دیگــر علــوم بــر تاریــخ‬ ‫تاثیــر بســیاری گذاشتهاســت‪ .‬بــا گســترش‬ ‫اینترنــت‪ ،‬بســیاری از ســازمانها‪ ،‬نهادهــا‪،‬‬ ‫شــرکتها و افــراد مختلــف تصمیــم گرفتنــد‬ ‫اطاعــات خــود را در ایــن شــبکۀ جهانــی‬ ‫ثبــت کننــد و حتــی بعضــا مشــاهده میشــود‬ ‫خبرگزاریهــای مهــم هــم از ایــن اطاعــات‬ ‫بارگــذاری شــده در تکمیــل خبرهــای خــود‬ ‫بهــره بردهانــد‪ .‬مثــا فیلمهایــی کــه در‬ ‫یوتیــوب بارگــذاری میشــود در اینــدهای‬ ‫نــه چنــدان دور توســط مورخــان بررســی‬ ‫خواهــد شــد و ارزشــی تاریخــی بــه عنــوان‬ ‫یــک ســند پیــدا میکنــد‪ .‬فضــای دیگــری‬ ‫بــه نــام فیســبوک هــم دارای کاربــران‬ ‫بســیاری اســت؛ از هنرمنــدان‪ ،‬ورزشــکاران‬ ‫و سیاســتمداران گرفتــه تــا مــردم عــادی‬ ‫عکسهــا و فیلمهــای شــخصی خــود را قــرار‬ ‫میدهنــد و درواقــع جــدا از زندگــی واقعــی‬ ‫خــود‪ ،‬زندگــی مجــازی هــم در ایــن شــبکه‬ ‫دارنــد‪ .‬قــدرت و ضعــف ایــن رســانه هنــوز‬ ‫بــه خوبــی بررســی و مشــخص نشدهاســت‬ ‫مزایای اینترنت‬ ‫براســاس امارهــا ایــران جمعیتــی بیــش‬ ‫از ‪ ۸۰‬میلیــون نفــر دارد؛ و طبــق اخریــن‬ ‫امارهــای منتشــر شــده در مــرداد مــاه ســال‬ ‫‪ ۱۳۹۷‬شمســی‪ ،‬حــدود ‪ ۴۷‬میلیــون نفــر‬ ‫کاربــر اینترنتــی در ایــران وجــود دارد کــه‬ ‫درواقــع نیــم بیشــتری از جمعیــت کاربــران‬ ‫اینترنــت خاورمیانــه را تشــکیل میدهــد؛‬ ‫اگاهــی از ایــن ارقــام باعــث خشــنودی‬ ‫اســت؛ چــرا کــه تعــداد بیشــتر کاربــران‬ ‫اینترنــت کمــک فاحشــی بــه غنــی ســازی‬ ‫و گســترش تاریــخ میکنــد؛ امــا نبایــد از‬ ‫مشــکات و پیچیدگیهــای ان غافــل شــد‪.‬‬ ‫اینترنــت مزایــای قابــل توجــه و چشــمگیری‬ ‫بــرای تاریــخ داشتهاســت؛ درواقــع اینترنــت‬ ‫باعــث شــده ارتباطــی انایــن بیــن مــردم‬ ‫شــکل گیــرد‪ ،‬بــدون توجــه بــه موقعیــت‬ ‫جغرافیایــی انهــا و امــکان ارســال و‬ ‫ذخیرهســازی اطاعــات مختلــف بــرای انهــا‬ ‫فراهــم باشــد‪ .‬بــه ایــن تریتــب دیدگاههــای‬ ‫مــردم نســبت بــه امــور و وقایــع تاریخــی‬ ‫ثبــت میشــود و باعــث میشــود مورخــان‬ ‫بــه هنــگام بررســی وقایــع مختلــف تاریخــی‬ ‫بــه نــگاه و دغدغههــای مــردم پــی ببرنــد و‬ ‫بــه انهــا نیــز توجــه داشتهباشــند‪ .‬فعالیــت‬ ‫کثیــری از کاربــران اینترنــت در بحــث تاریــخ‪،‬‬ ‫عاقهمنــدی بــه ایــن رشــته را شــدت‬ ‫میبخشــد و شــاید همیــن مســئله باعــث‬ ‫شــود تاریــخ را جزئیتــر و تخصصیتــر‬ ‫مطالعــه کننــد و از بیهودهگویــی در نظریــات‬ ‫و بیانــات خــود اجتنــاب کننــد‪ .‬در ایــن میــان‬ ‫مورخــان هــم میتواننــد متــون و نگارههایــی‬ ‫کــه ارســال شدهاســت را بررســی کننــد و‬ ‫بــه جــز توجــه بــه زندگــی سیاســتمداران و‬ ‫‪30‬‬ ‫فعالیتهــای انهــا‪ ،‬کــه در قســمت اعظمــی‬ ‫از تاریــخ گذشــتگان تنهــا بــه ایــن مــورد‬ ‫بســنده شدهاســت فراتــر رونــد و بــه ملتهــا‪،‬‬ ‫دیدگاههــا و دغدغههــای انهــا هــم توجــه‬ ‫داشتهباشــند‪ ،‬امــا ایــن رابطــه خطرهایــی هــم‬ ‫بــه همــراه دارد کــه بــه زودی ان میپردازیــم‪.‬‬ ‫مســئلۀ دیگــر در ایــن بحــث‪ ،‬دسترســی‬ ‫اســان جهانیــان بــه منابــع تاریخــی ثبــت‬ ‫شــده در اینترنــت اســت‪ .‬اینترنــت بــه افــراد‬ ‫اجــازه میدهــد بــا تمــام جهانیــان ارتبــاط‬ ‫برقــرار کننــد و هــر انچــه در تحقیقهــا و‬ ‫پژوهشهــای خــود نیــاز دارنــد را بــه دســت‬ ‫اورنــد‪ .‬منابــع تاریخــی قدیمــی و جدیــد‬ ‫بــه زبانهــای مختلــف نوشــته میشــود و‬ ‫در اختیــار همــۀ کاربــران قــرار میگیــرد‪.‬‬ ‫معایﺐ اینترنت‬ ‫در طــی ایــن ســالها انتخــاب‪ ،‬اســتفاده‪،‬‬ ‫دســتیابی و نگهــداری از اســناد و حتــی‬ ‫تشــخیص درســتی و نادرســتی انهــا بســیار‬ ‫تغییــر کردهاســت‪ .‬در ایــن مــدت‪ ،‬دیگــر‬ ‫مثــل ســابق اطاعــات روی کاغــذ ثبــت‬ ‫نمیشــود و مفهــوم کلــی «ســند چیســت؟»‬ ‫هــم بــا تغییراتــی روبــهرو شدهاســت‪.‬‬ ‫مورخــان بــا تشــخیص اعتبــار اســناد کاغــذی‬ ‫اشــنایی دارنــد‪ ،‬امــا تشــخیص اعتبــار اســناد‬ ‫دیجیتالــی بــه صــورت دیگــری اســت‪ .‬بایــد‬ ‫درنظــر داشــت کــه مســئلۀ مهــم در تاریــخ‬ ‫شــیوۀ ارجــاع اســت‪ .‬در کل اعتبــار مطالــب‬ ‫بــه اســتناد انهــا اســت و تــاش میشــود‬ ‫بــه صــورت کامــل واقعیتهــا و دادههــا‬ ‫ثبــت شــود و منابــع در تاییــد انهــا بیــان‬ ‫شــود امــا اســتانداردهای ارجاعدهــی‬ ‫در منابــع دیجیتالــی وجــود نــدارد‪.‬‬ صفحه 30 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫دشــواری دیگــر ایــن اســت کــه نرم افزارهــای‬ ‫موجــود بــه حــدی پیشــرفت کــرده کــه‬ ‫ویرایــش و تغییــر فیلم هــا گاهــا قابــل‬ ‫تشــخیص نیســت؛ حتــی توســط متخصصــان‬ ‫نرم افزارهــا و ایــن ویژگــی باعــث می شــود‪،‬‬ ‫حتــی مورخــان هــم نتواننــد بــه ســادگی بــه‬ ‫فیلم هــا اعتمــاد کننــد چــه بســا کــه ان هــا‬ ‫جعــل شده باشــد و اصــل واقعــه را بازگــو نکند‪.‬‬ ‫گمــان می بــرم همــۀ مــا عکس هــا‪ ،‬فیلم هــا‬ ‫یــا مطالبــی کــه در برنامه هــای اینســتاگرام و‬ ‫یــا تلگــرام بارگــذاری شده اســت را مشــاهده‬ ‫کردیــم‪ .‬مطالبــی کــه ســاختۀ ذهــن افــرادی‬ ‫اســت کــه هیــچ مطالع ـه ای در مــورد تاریــخ‬ ‫نداشــته اند و بــا خوانــدن چنــد کتــاب کــه‬ ‫بــه صــورت رمــان تارخــی نوشــته شــده و یــا‬ ‫از طریــق مطالعــۀ کتاب هــای محــدود دورۀ‬ ‫تحصیــل خــود‪ ،‬ایــن چنیــن تصــور می کننــد‬ ‫کــه قــادر هســتند هــر انچــه می خواهــن‬ ‫را بنویســند و بــه اشــتراک بگذارنــد‪ .‬ایــن‬ ‫مطالــب عمومــا همــراه بــا غرض ورزی هــای‬ ‫بســیار نوشــته می شــود و فاقــد هرگونــه ســند‬ ‫و مــدرک اســت‪ .‬مشــکل اصلــی مربــوط بــه‬ ‫زمانــی اســت کــه مطالــب چنیــن افــرادی در‬ ‫ایــن فضاهــا بــه اشــتراک گذاشــته می شــود‬ ‫و دیگــر امــکان پیشــگیری از بســط ان‬ ‫وجــود نــدارد؛ در ایــن حیــن کمتــر کســی‬ ‫متوجــه صحــت و ســقم مســئله می شــود‬ ‫و همیــن موضــوع باعــث می شــود ذهــن‬ ‫عــوام بــه ســمت و ســویی کشــیده شــود‬ ‫کــه نویســندگان توقــع ان را دارنــد و ایــن‬ ‫چنیــن وقایــع تاریــخ هران طــور کــه‬ ‫ان هــا بخواهنــد در ذهــن دیگــران نقــش‬ ‫می بنــدد و نــگاه سراســر غــرض ورزی و‬ ‫ابتدایــی ایــن افــراد بــه اشــخاص دیگــر‬ ‫هــم ســرایت می کنــد؛ ایــن چنیــن اســت‬ ‫کــه در حــق تاریــخ اجحــاف می شــود‪.‬‬ ‫در عصــر دیجیتــال نامه هــای شــخصی‪،‬‬ ‫الکترونیکــی شده اســت‪ ،‬اســناد سیاســی در‬ ‫ســازمان های دولتــی دیجیتالــی بارگــذاری‬ ‫می شــود‪ ،‬جوانــان صحبــت از طریــق اینترنــت‬ ‫را ترجیــح می دهنــد و ارتباطــات پیامکــی و‬ ‫تلفنــی شــکل گرفتــه امــا مســئله ایــن اســت‬ ‫کــه ایــا فضایــی هســت تــا ایــن اطالعــات‬ ‫بــرای مــورخ ثبــت و ضبــط شــود و اگر هســت‬ ‫مــورخ چگونــه متوجــه شــود ایــن اســناد‬ ‫توســط چــه شــخصی نوشــته شده اســت؟‬ ‫انســان اســت یــا ماشــین؟ یــا هــر دو؟ در‬ ‫اینترنــت هویــت افــراد مشــخص نیســت‪.‬‬ ‫مورخــان از اینترنــت بــرای مطالعــه اســناد‬ ‫کاغــذی اســتفاده می کننــد و ایــن در‬ ‫حالــی اســت کــه در عصــر جدیــد بســیاری‬ ‫از اطالعــات و اســناد بــه همــان صــورت‬ ‫دیجیتالــی نوشــته شــده و پشــتوانۀ کاغــذی‬ ‫هــم نداشته اســت؛ درواقــع مســئلۀ مهــم‬ ‫فقــدان مــادی ایــن اســناد بــه عنــوان یــک‬ ‫منبــع تحقیقــی مهــم اســت‪ .‬زیــرا ماهیــت‬ ‫ان هــا مجــازی اســت و بــه عقیدۀ دانشــمندان‬ ‫حــوزۀ تاریخ نــگاری‪ ،‬اســناد و مدارکــی‬ ‫‪31‬‬ ‫کــه در تحقیــق‪ ،‬پژوهش هــای تاریخــی‪،‬‬ ‫مستندســازی و بیــان وقایــع بــه کار میــرود‬ ‫بایــد ثابــت و تعریف پذیــر باشــد و تنهــا در‬ ‫ایــن صــورت اســت کــه می تــوان ایــن اســناد‬ ‫را نقــد‪ ،‬تفســیر و تحلیــل کــرد‪ .‬بایــد در نظــر‬ ‫داشــت کــه تکنولــوژی و نرم افزارهــا مــدام‬ ‫درحــال تغییــر هســتند‪ ،‬مثــا در ســال ‪1986‬‬ ‫میــادی (ســازمان ‪ )BBC‬تصمیــم گرفــت‬ ‫اطالعــات خــود را روی دیســک های لیــزری‬ ‫‪ 12‬اینچــی بریــزد و در ســال ‪ 2000‬میــادی‪،‬‬ ‫هنگامــی کــه تمــام اطالعــات وارد ایــن‬ ‫دیســک ها شــده بود‪ ،‬تنهــا تعــداد محــدودی‬ ‫از کامپیوترهــا دیســک ها را شناســایی‬ ‫می کردنــد و تنهــا توســط همان هــا قابــل‬ ‫خوانــدن بــود؛ ایــن مشــکل بزرگــی اســت‬ ‫و بایــد قوانیــن و سیاســت هایی در مــورد‬ ‫ن مبادلــۀ ایــن‬ ‫حفــظ‪ ،‬نگهــداری و امــکا ‬ ‫اطالعــات دیجیتالــی ایجــاد شــود و در‬ ‫ســطح بین المللــی نیــز پذیرفتــه شــود‪.‬‬ ‫مورخــان بایــد عالوه بــر روبــه رو شــدن‬ ‫بــا مشــکالت جدیــد ایــن بحــث‪ ،‬ســعی‬ ‫کننــد مشــاوره هایی نیــز بــه سیســتم های‬ ‫بایگانــی یــا حتــی طراحــان نرم افزارهــا و‬ ‫ســازمان های مــورد اســتقاده از سیســتم های‬ ‫دیجیتالــی بدهنــد تــا ایــن ارگان هــا متوجــه‬ ‫شــوند چــه اســنادی ارزش نگهــداری‬ ‫دارد و چــه اســنادی بایــد حــذف شــود‪.‬‬ ‫هــر تکنولــوژی پیامدهــای اجتماعــی و‬ ‫فرهنگــی خــاص خــود را دارد و ایــن افــراد‬ ‫هســتند کــه بایــد ســعی کننــد از ایــن‬ ‫تکنولــو ِژی بــه درســتی بهــره جوینــد‪.‬‬ ‫مورخــان‪ ،‬اســتادان دانشــگاه و دانشــجویان‬ ‫بایــد اگاهــی کافــی از رونــد ایــن نــوع‬ ‫تاریخ نــگاری را داشته باشــند تــا موفــق شــوند‬ ‫بــه هــر صورتــی کــه می خواهنــد بــه تاریــخ‬ ‫کمــک کننــد‪ .‬ایجــاد کالس هــای « تاریــخ‬ ‫دیجیتــال» و «تاریــخ رایانــه» بــه ان هــا‬ ‫کمــک می کنــد تــا دانشــجویان را بــا چنیــن‬ ‫فضایــی اشــنا کننــد و همچنیــن شــکل گیری‬ ‫« انجمــن تاریــخ و رایانــه» کــه حــدود یــک‬ ‫دهــۀ پیــش در اســترالیا‪ ،‬امریــکا و کانــادا‬ ‫ایجــاد شده اســت بــه اشــنایی دانشــجویان و‬ ‫اســتادان بــا چنیــن فضایــی کمــک می کنــد‪.‬‬ صفحه 31 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تهدیدها و فرصتهای دنیای مجازی‬ ‫شایان ریحانی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریخ دانشــگاه‬ ‫عالمــه طباطبائــی تهران‬ ‫شــاید ان زمــان کــه فضــای مجــازی‬ ‫گمــان‬ ‫هرگــز‬ ‫گرفــت‪،‬‬ ‫شــکل‬ ‫نمیکردیــم دنیــای واقعــی مــا‬ ‫انســانها را بــه تســخیر خویــش دراورد‪.‬‬ ‫دیــری نگذشــت کــه فضــای مجــازی بــه‬ ‫عنــوان ابــزاری مــدرن در جوامــع پیشــرفته‬ ‫بــه جوامــع درحــال توســعه رســید؛ جوامعــی‬ ‫کــه تــا بــه خــود امدنــد ابعــاد فــراوان‬ ‫زندگــی خــود را تحــت ســیطرۀ ان یافتنــد‬ ‫و بــه گونــهای دنیــای واقعــی خویــش‬ ‫را اســیر دنیــای مجــازی ســاختند‪ .‬ایــن‬ ‫فراینــد بــه انــدازهای ســریع رخ داد کــه‬ ‫متوجــه نشــدند فضــای مجــازی نیــز هماننــد‬ ‫دنیــای واقعــی دارای یــک ســری بایدهــا و‬ ‫نبایدهــا‪ ،‬چارچوبهــا و هنجارهــا اســت‪.‬‬ ‫طبیعــی اســت کــه ایــن همپوشــانی دنیــای‬ ‫واقعــی و فضــای مجــازی بــه ایــن صــورت‪،‬‬ ‫فرجامهایــی داشــته که یکــی از انها گشــوده‬ ‫شــدن درهــای دانشهــای مختلــف بــه ســوی‬ ‫تــودۀ مــردم در فضــای مجــازی اســت کــه‬ ‫بهرهگیــری درســت از ان فرصــت میســازد و‬ ‫بهــره بــردن نادرســت از ان تهدیدســاز اســت‪.‬‬ ‫یکــی از ایــن زمینههــا و دانشهــا تاریــخ‬ ‫اســت‪ .‬در دنیــای واقعــی ‪ ،‬تــودۀ مــردم‬ ‫بــه طــور جــدی کمبــود نقــش تاریــخ را‬ ‫در زندگــی روزمــره خــود خــود احســاس‬ ‫میکردنــد در حالــی کــه در دنیــای مجــازی‬ ‫مــردم توانســتهاند تاریــخ را بــا زندگــی خــود‬ ‫بیامیزنــد و ایــن یکــی از دالیلــی اســت کــه‬ ‫تاریــخ توانســته در فضــای مجــازی بخــش‬ ‫زیــادی از توجههــا را معطــوف خــود ســازد‪.‬‬ ‫فضــای مجــازی بــه دلیــل اســان نمــودن‬ ‫دسترســی کاربــران بــه مطالــب و اطاعــات‬ ‫در مقیــاس گســترده‪ ،‬پایههــای زندگــی‬ ‫مــردم در جهــان امــروز را شــکل میدهــد‬ ‫و در همیــن راســتا نیــز مطالعــۀ بیشــتر‬ ‫مــردم را نیــز محــدود بــه خــود ســاخته‪،‬‬ ‫کــه از ســویی باعــث افزایــش میــزان مطالعــه‬ ‫میشــود و از ســوی دیگــر گاهــی مطالبــی‬ ‫نادرســت را بــه جامعــه منتقــل میکنــد‪.‬‬ ‫یکــی از موضوعاتــی کــه بــه صــورت‬ ‫گســترده دچــار ایــن درونمایــه نادرســت‬ ‫شــده‪ ،‬تاریــخ اســت‪ .‬در ایــن هنــگام نــه‬ ‫تنهــا اگاهــی تاریخــی جامعــه بــه خطــر‬ ‫افتــاده بلکــه خــود تاریــخ در معنــای‬ ‫خــود درگیــر چالشهایــی شدهاســت‪.‬‬ ‫یکــی از دالیــل ایــن شــرایط را میتــوان‬ ‫کــم کاری پژوهشــگران تاریــخ در حــوزۀ‬ ‫تخصصــی خــود در فضــای مجــازی‬ ‫دانســت و ایــن مســئله راه را بــرای افــراد‬ ‫غیرمتخصــص امــا عاقهمنــد بــه تاریــخ‬ ‫یــا افــرادی بــا اهــداف خــاص کــه درصــدد‬ ‫تشــکیل درونمایــهای نادرســت هســتند‪،‬‬ ‫بــاز میکنــد و بیگمــان مخاطــب ایــن‬ ‫اطاعــات نادرســت تــودۀ مــردم میباشــند‪.‬‬ ‫جهــتدار کــردن درون مایــه بــا اســتفاده‬ ‫از اعتقــادات ملــی‪ ،‬قومــی و مذهبــی و‬ ‫تحریــف تاریــخ‪ ،‬برداشــت خودپســندانه و‬ ‫عامهپســندانه از متــون و مــدارک تاریخــی‪،‬‬ ‫عــدم اســتفاده از منابــع یــا حداقــل اســتفاده‬ ‫از منابــع معتبــر در نــزد پژوهشــگران تاریــخ‪،‬‬ ‫نقــل و بررســی تاریــخ بــا اســتفاده از منابــع‬ ‫خــود ســاخته و‪ ...‬ار جملــۀ ایــن اقدامــات‬ ‫مخــرب اســت کــه همــه اینهــا در کنــار‬ ‫هــم مــا را بــه ســختترین دوران تحریــف‬ ‫در تاریــخ میرســاند؛ زیــرا تحریــف در متــون‬ ‫تاریخــی گذشــته بــه طــور مســتقیم تــوده‬ ‫مــردم را مــورد هــدف قــرار ندادهاســت‪،‬‬ ‫درحالــی کــه امــروز ایــن درونمایــۀ نادرســت‬ ‫روزانــه حداقــل یــک بــار بــه چشــم هــر‬ ‫کاربــری در فضــای مجــازی میخــورد‬ ‫و ایــن تهدیــد بزرگــی بــرای تاریــخ‪،‬‬ ‫اگاهــی و مطالعــات تاریخــی مــردم اســت‪.‬‬ ‫‪32‬‬ ‫بــا همــۀ ایــن خطــرات و تهدیدهــا‪ ،‬نبایــد‬ ‫فرصــت مهمــی کــه فضــای مجــازی‬ ‫بــرای دانشهــای مختلــف از جملــه‬ ‫تاریــخ بــه وجــود اورده را نادیــده گرفــت‪.‬‬ ‫تاشهایــی در راه اســتفاده از ایــن فرصــت‬ ‫بــه دســت پژوهشــگران تاریــخ انجــام‬ ‫گرفتــه کــه از جملــه ان میتــوان پاســخ‬ ‫بــه جعلیــات و ســعی در اگاهســازی را نــام‬ ‫بــرد کــه البتــه نیازمنــد تقویــت و پافشــاری‬ ‫بیشــتر اســت‪ ،‬تــا ان کــه ســکان پیشــبرد‬ ‫مطالعــات تاریخــی جامعــه در دنیــای‬ ‫مجــازی و بــه تبــع ان در دنیــای واقعــی‬ ‫بــه دســت پژوهشــگران تاریــخ بیفتنــد‪.‬‬ ‫ایــن مهــم میتوانــد بــا پاســخ منطقــی و‬ ‫علمــی بــه مطالــب نادرســتی کــه در دنیــای‬ ‫مجــازی وجــود دارد‪ ،‬بررســی و تحلیــل‬ ‫مســائل تاریخــی بــا تکیــه بــر منطــق و‬ ‫منابــع معتبــر‪ ،‬تکیــه بــر جذابیتهــای ذاتــی‬ ‫داســتانهای تاریخــی و عامیانــه و بســیاری‬ ‫دیگــر از ایــن دســت راه کارهــا‪ ،‬اتفــاق افتــد‪.‬‬ ‫دنیــای مجــازی بــا ایــن فرصــت‪،‬‬ ‫بســتری مناســب در پیشــبرد درســت‬ ‫مطالعــات تاریخــی و پــرورش جامعــه‬ ‫ای اگاه بــه تاریــخ خویــش اســت‪.‬‬ ‫بهرهگیــری مناســب از ایــن فرصــت نیازمنــد‬ ‫واکاوی و بردبــاری از جانــب پیشینهشناســان‬ ‫و اهــل علــم تاریــخ و دقــت و توجــه مــردم‬ ‫بــه انچــه میبیننــد و میخواننــد اســت‪.‬‬ صفحه 32 ‫��‬ ‫اترخی و ﺠار�‬ ‫‪33‬‬ ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ صفحه 33 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫تاریخ در مقام مﻌلمی دلﺴوز‬ ‫ح‪.‬ع اردشیر موﺑد‬ ‫کارشناســی ارشــد تاریــخ اســالم‬ ‫شــهید بهشــتی تهــران‬ ‫انــگاره و تصــور عبــرت امــوزی از تاریــخ‪،‬‬ ‫میــان رویدادهــا شــباهت میبینــد و‬ ‫انهــا را تکرارپذیــر میدانــد‪ .‬هراکلیتــوس‬ ‫میگویــد‪« :‬در یــک رودخانــه دوبــار‬ ‫نمیتــوان پــا گــذارد؛ بدیــن معنــا کــه زمــان‬ ‫همچــو رودی جــاری اســت و پــا گــذاردن‬ ‫بــر اب گــذر کــرده امکانپذیــر نیســت‬ ‫و هیــچ رویــدادی تکــرار نخواهــد شــد‪.‬‬ ‫واژۀ رویــداد نیــز از همیــن مســئله نشــات‬ ‫گرفتهاســت‪ ،‬بدیــن معنــا کــه‪ ،‬پیــش از ایــن‬ ‫روی دادهاســت و دیگــر روی نمینمایــد‪.‬‬ ‫ابــن خلــدون‪ ،‬کتــاب خــود را «العبــر» نامیــد‪.‬‬ ‫وی در پــی کشــف قوانینــی جهــت توضیــح‬ ‫تشــریح ظهــور و ســقوط‪ ،‬زایــش و زوال‪،‬‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ســراغاز و پایــان تمدنهــا در سراســر تاریــخ‬ ‫بــود‪ .‬قوانیــن کلــی کــه بــر تاریــخ حکمرانــی‬ ‫میکننــد‪ .‬مکتــب مارکسیســم را شــاید‬ ‫بتــوان واپســین تجلیــگاه‪ ،‬اندیشــۀ قوانیــن‬ ‫کلــی بــر تاریــخ دانســت‪ .‬امــا در اندیشــۀ‬ ‫تاریخــی نویــن‪ ،‬بــاور بــر قوانیــن کلــی حاکــم‬ ‫بــر تاریــخ کــم و بیــش منســوخ اســت؛ هــر‬ ‫چنــد کــه اســاس و طبیعــت رویدادهــا را‬ ‫کــه عنصــری واحــد بــه نــام انســان دارد و‬ ‫در هــر برهــه از زمــان جهــت فایــق امــدن‬ ‫بــر دشــواریها بــه گونــهای خــاص ( گاه‬ ‫واحــد و گاه تکــراری ) عمــل میکنــد را‬ ‫منکــر نمیشــود‪ ،‬امــا اصالــت را بــه تکــرا ِر‬ ‫مکــررات و عبــرت امــوزی از ان نمیدهــد‪.‬‬ ‫رویکــرد عبــرت اموز بــه تاریخ‪ ،‬چنان گذشــته‬ ‫را بــاری ســنگین بــر دوشــمان میکنــد کــه‬ ‫الجــرم فــرد یــا گروهــی را از پای در مــیاورد‪.‬‬ ‫مضــاف بــر ایــن‪ ،‬اندیشــه عبــرت امــوزی از‬ ‫تاریــخ و رویدادهــای ان بــر فــرض دیگــری‬ ‫نیــز اســتوار اســت؛ ایــن کــه میتــوان‬ ‫تاریــخ را بــه گونــهای روایــت نمــود کــه مــو‬ ‫بــه مــو و گوشــه بــه گوشــهاش بــا واقعیــت‬ ‫ســازگار و هماهنــگ باشــد و حــوادث را‬ ‫چنــان کــه رخ داده‪ ،‬بیــان کنــد‪ ،‬امــا هیــچ‬ ‫رویــدادی در تاریــخ تکــرار نمیشــود‪ .‬هــر‬ ‫رویــدادی در بســتر زمانی‪-‬مکانــی ویــژهای‬ ‫رخ میدهــد کــه بــا گــذر زمــان بــه ســان‬ ‫جســدی درحــال تجزیــه‪ ،‬در نهایــت تعــدادی‬ ‫اســتخوان کــه همــان عناصــر طبیعــی حاکــم‬ ‫هســتند‪ ،‬بــه جــای میمانــد امــا در واقــع‬ ‫اســاس ان بــرای همیشــه از بیــن رفتهاســت‪.‬‬ ‫البتــه کــه از تاریــخ بســیار میتــوان‬ ‫اموخــت‪ ،‬البتــه کــه میتــوان جلــو تکــرار‬ ‫اعمــال ناصــواب را گرفــت‪ ،‬البتــه کــه گذشــته‬ ‫چــراغ راه اینــده اســت‪ ،‬همــان گونــه کــه‬ ‫شــعر‪ ،‬رمــان‪ ،‬فلســفه و علــوم اجتماعــی؛‬ ‫امــا نســبت واقعیــت بــا ان چــه مــا دربــارۀ‬ ‫گذشــته ( حتــی دیــروز یــا ســاعتی قبــل‬ ‫) مینویســیم‪ ،‬روز بــه روز شــکنندهتر‬ ‫و سســتتر و بــی رمقتــر میشــود‪.‬‬ ‫ایــده و اندیشــۀ عبــرت امــوزی و پنــد گرفتــن‬ ‫از گذشــته و واقعیــت پنداشــتن ان‪ ،‬نــه‬ ‫تنهــا راه گشــا نیســت‪ ،‬بلکــه گاه میتوانــد‬ ‫خطرنــاک و مخــرب ظاهــر شــود‪ .‬میتوانــد‬ ‫بــه ســادگی بــه خدمــت ایدیولوژیهــا‬ ‫در ایــد و خشــونت را مشــروعیت بخشــد‪،‬‬ ‫و یــا گروههــا و جوامــع را زیــر بــار و بُنــ ِه‬ ‫اســتخوان شــکن تاریــخ نابــود کنــد‪ .‬در‬ ‫نظامهــای ایدیولوژیــک شبیهســازیهای‬ ‫‪34‬‬ ‫تاریخــی وقایــع امــروز بــا دیــروز ترفنــدی‬ ‫جــذاب جهــت فریــب افــکار عمومــی اســت‪.‬‬ ‫تاریــخ اینــه تمــام نمــای واقعیــت گذشــته‬ ‫نیســت کــه بتــوان به ســادگی دل در گــرو ان‬ ‫قــرار داد‪ ،‬بلکــه بازســازی و حتــی گاه بازتولید‬ ‫ان در قالبــی زبانی‪-‬باغــی اســت‪ .‬هــر تاریخی‬ ‫یــک بازســازی و تاویــل اســت‪ ،‬یعنــی تاریــخ‬ ‫خــود نیــز دل در گــرو روایــت راویانــه دارد و‬ ‫میتــوان گذشــته را در هیــات و شــکلهای‬ ‫گوناگــون و متفــاوت‪ ،‬تاویــل و بازســازی نمود‪.‬‬ ‫از ایــن رو‪ ،‬ســخن از تاریــخ نهایــی ( ناســخ‬ ‫التواریــخ ) توهــم کودکانــهای بیــش نیســت‪.‬‬ ‫هیــچ گونــه روایتــی از تاریــخ را نمیتــوان‬ ‫کامــل و تمــام شــده دانســت‪ ،‬و همیشــه‬ ‫بســته بــه ایــن کــه تاریــخ نــگا ِر یــک روایــت‬ ‫در چــه عصــری و در چــه واحــدی از جغرافیــا‬ ‫میزیســته اســت‪ ،‬امــکان روایتــی یکســره‬ ‫متفــاوت از گذشــته را بــه وجــود مــیاورد‪.‬‬ ‫کســانی کــه از نفــی واقــع انــگاری روایتهــای‬ ‫تاریخــی ســخن گفتــه و ارتبــاط میــان‬ ‫روایــت و واقعیــت را خیالــی خواندهانــد‪،‬‬ ‫در پــی ان بودنــد تــا تصویــری رهایــی‬ ‫بخــش و منجیانــه از تاریــخ را پدیــد اورنــد‪،‬‬ ‫تصویــری کــه بتوانــد مهــاری بــر جنــگ‬ ‫و جــدال بــی پایــان روایتهــای تاریخــی‬ ‫بنهــد‪ ،‬و ذهــن فــردی و ذهنیــت اجتماعــی‬ ‫را جهــت اندیشــیدن بــه اینــده برانگیزانــد‪.‬‬ ‫نمیتــوان گفــت کــه امــروزه نــگاه بــه تاریــخ‬ ‫دگرگــون گشــته و بــه یکبــاره اینههــا‬ ‫شکســتهاند‪ ،‬امــا ایــن نــگاه نویــن بــه تاریخ در‬ ‫ایــن زمــان بهتریــن راه حل بــه شــمار میرود‬ صفحه 34 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫نﮕاه ایدﺋولوژیﮏ ﺑه ایران‬ ‫ضرورت بازگشت به ایران‬ ‫امیﻦ داوودی‬ ‫کارشناســی ارشــد تاریــخ ایــران‬ ‫اســالمی دانشــگاه شــهید بهشــتی‬ ‫بــدون شــک ایــران یکــی از پیچیدهتریــن‬ ‫کشــورهای جهــان اســت و دلیــل ایــن را‬ ‫میبایســت قدمــت شــکلگیری ایــن‬ ‫ـران امــروز حاصــل انباشــت‬ ‫کشــور دانســت‪ .‬ایـ ِ‬ ‫هویــت چنــد هــزار ســالۀ تاریخــی اســت‪،‬‬ ‫کــه بــا گــذر زمــان حاصــل گردیــده اســت‪.‬‬ ‫کشــوری کــه از اســطورهها‪ ،‬افســانهها‬ ‫و رونــد یکجانشــینی‪ ،‬تــا شــکلگیری‬ ‫شــهرهای ان و تاســیس اولیــن دولــت‬ ‫جهــان در ایــن فــات و پشــت ســر گذاشــتن‬ ‫دنیــای باســتان تــا بــه امــرو ِز ان بــه هــم‬ ‫پیوســته اســت و انســان ایرانــی میتوانــد‬ ‫ان را درک کــرده و بــا ان زندگــی کنــد‪.‬‬ ‫بــرای شــناخت ایــران‪ ،‬میبایســت رونــد‬ ‫اســتقرار و ســیر زیســت انســان در فات ایران‬ ‫بررســی مردمشناســانه کــرد تــا بتــوان‬ ‫را‬ ‫ِ‬ ‫ایــران دوران تاریخــی‪ ،‬یعنــی از شــکلگیری‬ ‫تمــدن عیــام و در پــی ان شــکلگیری‬ ‫تمــدن ایرانشــهریِ دوران هخامنشــیان‪ ،‬را‬ ‫شــناخت و مــورد بررســی قــرار داد؛ زیــرا‬ ‫دوران هخامنشــیان‪ ،‬ســوار‬ ‫انســان ایرانــی‬ ‫ِ‬ ‫ـان پیــش‬ ‫بــر تجربــه و عمــل تاریخــی مردمـ ِ‬ ‫از خــود در ایــن فــات اســت‪ .‬بــا مطالعــات‬ ‫باستانشــناختی‪ ،‬زبــان شناســی و همچنیــن‬ ‫مطالعــات دینــی و ادبــی در حــوزۀ افســانه و‬ ‫اییــن در ایــران‪ ،‬میتــوان از رونــد تاثیرگــذار‬ ‫مــردم ایــن فــات از دوران پیــش از تاریــخ‬ ‫بــه عصــر تاریخــی و شــکلگیری تمــدن‬ ‫ایرانشــهری در ایــران اگاهــی یافــت‪ .‬از چنیــن‬ ‫بررســی میتــوان دریافــت کــه شــکلگیری‬ ‫تمــدن ایرانشــهری در دوران هخامنشــیان‬ ‫بــه زیربنــای سیاســی‪ ،‬فرهنگــی و هویتــی‬ ‫مــردم ایــران تبدیــل شــدهبود و تــداوم ان‬ ‫در دورههــای بعــد تــا زمــان ساســانیان ســبب‬ ‫شــکلگیری ملتــی بــه نــام «ایــران» گردیــد‬ ‫کــه میبایســت محــور شــناخت علمــی ایــن‬ ‫ســرزمین‪ ،‬از دوران پیــش از هخامنشــیان تــا‬ ‫بــه امــروز باشــد؛ زیــرا تمــدن ایرانشــهری‬ ‫همــواره هســتۀ اصلــی خــود را حفــظ کــرده‬ ‫و بــا حملــۀ اعــراب مســلمان بــه ایــران و‬ ‫تغییــر در بافــت مذهبــی جامعــه‪ ،‬و در پــی‬ ‫ان حملــۀ مغــوالن بــه ایــران و تغییــرات‬ ‫اساســی در ســاختار اجتماعــی جامعــه‬ ‫ایــران‪ ،‬همچنــان مبنــای هویتــی ملــت ایــران‬ ‫باقــی مانــده و جوهــرۀ ملــی ایرانیــان را بــا‬ ‫ســاختار خــود حفــظ کردهاســت؛ ایــن مهــم‬ ‫یکبــار بــه دســت طبقــۀ متوســط و بــا‬ ‫زبــان و قلــم پرتوانــی همچــون فردوســی و‬ ‫ترجمــۀ اثــار و اندیشــۀ ایرانشــهری از ایــران‬ ‫باســتان بــه دوران اســامی‪ ،‬و یــک بــار بــا‬ ‫تاشهــای طبقــۀ دیوانســاالری ایرانــی از‬ ‫جملــه سیاســتورزان حکیمــی همچــون‬ ‫خواجــه نظــام الملــک طوســی حفــظ شــد‪،‬‬ ‫بــه صورتــی کــه ایــن بــار بــا یــورش ویرانگــر‬ ‫مغــوالن‪ ،‬کاخ شــکوهمند و اســتوار زبــان‬ ‫و ادب فارســی و عرفــان ایرانــی‪ ،‬پناهــگاه‬ ‫امنــی بــرای حفــظ و حراســت از میــراث‬ ‫تاریخــی و تــداوم ایــران فرهنگــی بــود‪.‬‬ ‫بــه عبــارت دیگــر میتــوان گفــت دورههــای‬ ‫تاریخــی ایــران‪ ،‬از زمــان عیامیــان تــا بــه‬ ‫امــروز‪ ،‬هماننــد یــک زنجیــر بــه یکدیگــر‬ ‫متصــل بــوده و دارای ارتبــاط منحصــر بــه‬ ‫فــردی هســتند کــه میتــوان مولفههــای‬ ‫مهــم ان را زبان فارســی‪ ،‬اندیشــۀ ایرانشــهری‪،‬‬ ‫‪35‬‬ ‫حضــور فعــال و موثــر طبقــۀ دیوانســاالری‬ ‫ایرانــی و طبقــۀ متوســط‪ ،‬تنــوع فرهنگــی و‬ ‫ســاختار فرهنگــی کــه جوهــرۀ تمدنــی ایــران‬ ‫اســت (هــگل از ان بــا عنــوان «وحــدت در‬ ‫کثــرت» نــام میبــرد) دانســت‪ .‬بنابرایــن‬ ‫شــناخت ایــران بــه معنــای شــناخت ایــن‬ ‫زنجیــر بــه هــم پیوســتۀ تاریخــی اســت و تــا‬ ‫ـی بــه هــم پیوســته و ارتباط‬ ‫ایــن رونــد تاریخـ ِ‬ ‫تاریخــی ان بــا کشــورهای دیگر مورد بررســی‬ ‫علمــی و تاریخــی قــرار نگیــرد‪ ،‬نمیتــوان‬ ‫ِ‬ ‫ـناخت ایــران فعلــی را مطــرح کــرد‪.‬‬ ‫ادعــای شـ‬ ‫پــس از قــرن پنــج و شــش هجــری و یــا‬ ‫میتــوان گفــت حملــه مغــول بــه ایــران‪،‬‬ ‫تمــدن نوظهــور ایرانیــان در قــرن ســوم و‬ ‫چهــارم هجــری کــه برمبنــای خردگرایــی‬ ‫ایرانشــهری باســتان بــود‪ ،‬و ریچــارد نلســون‬ ‫فــرای از ان بــا عنــوان عصــر زریــن فرهنــگ‬ ‫و تمــدن ایرانــی یــاد میکنــد‪ ،‬رو بــه افــول‬ ‫نهــاد و ایــران وارد دوران تاریکــی از تاریــخ‬ ‫خــود شــد کــه خــردورزی از ان رخــت‬ ‫بربســت و جــای ان را کوچنشــینی و فرهنــگ‬ ‫ایلیاتــی و قبیلهگرایــی گرفــت‪ ،‬خرافــات بــر‬ ‫خردگرایــی ایرانشــهری چیــره شــد و «اهــل‬ ‫ســیف» بــر «اهــل قلــم» حکمرانــی کردنــد؛‬ ‫در ایــن بــازه زمانــی اســت کــه ایــران بــا‬ ‫بانــگ بلنـ ِد تمــدن غــرب از خــواب چنــد صد‬ ‫ســاله بیــدار شــد و گیــچ و ســردرگم در پــی‬ ‫راهــی بــرای بــرون رفــت از وضــع موجــود بــه‬ ‫تکاپــو افتــاد‪ .‬نســل اول روشــنفکران ایرانــی‬ ‫تــا حــدودی توانســته بــود مشــروطه ایرانــی را‬ ‫در ایــران مســتقر کنــد و بــا مشــروط کــردن‬ ‫حکومــت و اســتقرار قانــون در ایــران گامهــای‬ ‫اساســی بــرای نیــل بــه تمــدن جدیــد ایرانــی‬ ‫بــردارد‪ .‬ایرانیــان همچنیــن موفــق شــدند‬ صفحه 35 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫در حــوزۀ موســیقی‪ ،‬ادبیــات‪ ،‬شــعر و هنــر‬ ‫بــا توجــه بــه ان بخــش از ســنت زنــده و‬ ‫پویــا ســنت تاریخــی ایــران‪ ،‬دســتاوردهای‬ ‫جدیــدی داشــته باشــند کــه می تــوان از ان‬ ‫بــا عنــوان "جدیــد در قدیــم" نــام بــرد‪ .‬امــا‬ ‫بــه تدریــج جریــان روشــنفکری ایدئولوژیــک‬ ‫بــر تمــام هســتی ایــران ســوار شــد و بــا نــگاه‬ ‫ایدئولوژیــک بــه تمــام ارکان ملــت ایــران‬ ‫ناخواســته ایــران را وارد عصــری جدیــد‬ ‫کــرد کــه ایدئولــوژی و ماجراجویــی جــای‬ ‫خردگرایــی و اعتــدال را گرفــت‪ .‬روشــنفکران‬ ‫ایرانــی بــا جعــل تاریــخ یــا حــذف تاریــخ‬ ‫علمــی و اکادمیــک شــروع بــه نظریه پــردازی‬ ‫ایدئولوژیــک در مــورد ایــران کردنــد و‬ ‫خواســته و ناخواســته بــر پیکــر نیمــه جــان‬ ‫ایــران تاختنــد و ســبب اشــفتگی فکــری‬ ‫و غیرعلمــی در ســطح جامعــه شــدند‪.‬‬ ‫بنابرایــن در حــوزه سیاســت ورزی در ایــران‬ ‫نیــز می تــوان گفــت هــر سیاســتمداری‬ ‫در ایــران تــا زمانــی کــه فهــم فلســفی و‬ ‫ایران شناســانه نســبت بــه ایــران تاریخــی‬ ‫نداشــته باشــد‪ ،‬در واقــع الزامــات درســت‬ ‫اندیشــیدن در بــاب «ایــران» را نخواهــد‬ ‫داشــت و عمــل وی در عالــم سیاســت (و حتی‬ ‫علــم سیاســت) مبتنی بــر عــدم اگاهــی اســت‬ ‫و ایــن مســئله معــادل ســپردن امــور مملکــت‬ ‫بــه اهــل غیــر متخصــص اســت کــه نتیجــه‬ ‫ان اشــفتگی فکــری و خطــر بــرای ایــران‬ ‫‪36‬‬ ‫اســت‪ .‬لــذا ایــن مســئله ضــرورت پرداختــن‬ ‫بــه ایــران را بــرای مــا روشــن می ســازد و‬ ‫می بایســت بــه ایــران برگشــت و بــه ایــران‬ ‫پرداخــت و "ایــران" را مســئله قــرار داد‪.‬‬ ‫شــناخت نســبت بــه ایــران ســبب می شــود‬ ‫تــا در مســیر توســعه پایــدار گام برداشــت‬ ‫و متناســب بــا "ســاختار ملــی"‪" ،‬عرفــی"‬ ‫و "میــراث تاریخــی" ایــن کشــور بــه ان‬ ‫پرداخــت و رونــد توســعه‪ ،‬همه جانبــه‪ ،‬بــر‬ ‫مــدار نظــم‪ ،‬اعتــدال و پایــداری باشــد و ایــن‬ ‫بــه دســت نخواهــد امــد تــا زمانــی کــه "ایران‬ ‫تاریخــی" را بــدون ایدئولــوژی شــناخت‪.‬‬ صفحه 36 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫ل‬ ‫ﻗ‬ ‫�‬ ‫ادﯾان و اسا��ر رد �وی اترخی‬ ‫‪37‬‬ صفحه 37 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫پیامﺒر اسﻼم و موعودشناسی یهود‬ ‫محمد شریﻒ صادقی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی فیزیــک‬ ‫دانشــگاه شــهید بهشــتی‬ ‫تاریــخ برخــورد اســام و یهودیــت بــه‬ ‫همــان ســالهای اغازیــن ظهــور اســام‬ ‫بــاز میگــردد‪ .‬پــس از هجــرت پیامبربــه‬ ‫مدینــه ایــن روابــط بــه اوج خــود رســید و‬ ‫یهودیــان بــه تعامــل بــا جامعــۀ اســامی‬ ‫پرداختنــد‪ .‬شــاید بتــوان گفــت پیــش زمینــۀ‬ ‫تاثیــر یهودیــت بــر اســام بــه ســالها قبــل‬ ‫از ظهــور اســام بازمیگــردد‪ .‬یهودیانــی‬ ‫کــه بنــا بــه دالیلــی همچــون ظلــم و‬ ‫جــور امپراطــوری روم را تــرک کــرده و بــه‬ ‫حجــاز مهاجــرت کردهبودنــد‪ ،‬در برخــورد‬ ‫بــا اعــراب بــر افــکار انهــا تاثیــر گذاشــتند‪.‬‬ ‫یکــی از مســائل مهــم کــه یهودیــان در‬ ‫جریــان گفتگوهایشــان بــا اعــراب بــه ان‬ ‫اشــاره کردهبودنــد و از قضــا تاثیرقابــل‬ ‫توجهــی بــر عقیــدۀ اســامی گذاشــت‪،‬‬ ‫اعتقــاد یهــود بــه امــدن منجــی یــا پیامبــری‬ ‫بــزرگ بــود‪ .‬اگرچــه مورخیــن و محدثیــن‬ ‫قــرون نخســتین اســامی بــرای مــا تبییــن‬ ‫نکردهانــد کــه ایــن ســخن یهودیــان دقیقــاً‬ ‫بــه کــدام موعــود مســیحایی کتــب مقــدس‬ ‫اشــاره دارد؛ ایــا مثــا منظــور همــان‬ ‫«مســیح» اســت کــه قــرار اســت از خانــدان‬ ‫داوود ظهــور کنــد؟ (اشــعیا‪ ،‬فصــل ‪ ، ۱۱‬بنــد‬ ‫‪ )۱-۵‬یــا منظــور پیامبــری اســت کــه قــرار‬ ‫اســت شــبیه بــه موســی باشــد؟ (تثنیــه‪،‬‬ ‫فصــل ‪ ،۱۸‬بنــد ‪ )۱۸-۲۰‬یــا مثا منظــور ایلیا‬ ‫اســت کــه قــرار اســت قبــل از روز واپســین‬ ‫خــروج کنــد؟ (ماکــی‪ ،‬فصــل ‪ ،۵‬بنــد ‪) ۴-۶‬‬ ‫بــه هرحــال مــردم شــهری‪ ،‬همچــون مدینــه‬ ‫کــه بــا یهــود در تعامــل بودنــد‪ ،‬پیــش زمینــۀ‬ ‫ذهنــی بــرای ظهــور یــک پیغمبــر را داشــتند؛‬ ‫همچنیــن یــک نــوع حــس حقــارت در مقابــل‬ ‫یهودیــان‪ ،‬کــه اقوامــی دارای عقایــد منظــم‪،‬‬ ‫شــریعت‪ ،‬کتــاب و علــوم مختلــف بودنــد و‬ ‫ایــن دو موضــوع در اقبــال ایشــان در پذیــرش‬ ‫اســام بیتاثیــر نبودهاســت‪ .‬بعــد از هجــرت‬ ‫پیامبــر بــه مدینــه‪ ،‬تعــداد قابــل توجهــی از‬ ‫علمــای یهــود همچــون «کعــب االحبــار و‬ ‫عبــداهلل بــن ســام» بــه اســام گرویدنــد؛‬ ‫انهــا دلیــل اســام اوردن خــود را یافتــن‬ ‫وصــف پیامبــر اســام در کتــب مقــدس بیــان‬ ‫کردندهانــد‪ .‬خوشــبختانه از مضمــون پــاره ای‬ ‫از روایتهــای اســامی بــه خوبــی میتــوان‬ ‫دریافــت بــه کــدام قســم از پیشــگوییهای‬ ‫کتــب مقــدس اشــاره شدهاســت؛ مــن در‬ ‫ایــن موضــع بــرای پرهیــز از اطنــاب فقــط‬ ‫بــه یــک مــورد اشــاره کــرده و ان را شــرح‬ ‫و بســط میدهــم؛ در بســیاری از روایــات‬ ‫منقــول از یهودیــان مســلمان شــده صــدر‬ ‫اســام امــده اســت کــه وصــف رســول‬ ‫اهلل در کتــب مقدســه ایــن چنیــن اســت‪:‬‬ ‫«او پیامبــری اســت برگزیــده که خداونــد او را‬ ‫یــاری میکنــد و او را نــور و راهنمــای ا ٌ ّمییــن‬ ‫(اقــوام بــی علــم و کتــاب) قــرار میدهــد و‬ ‫کــوران و گمراهــان را هدایــت مــی کنــد و در‬ ‫کوچههــا فریــاد نمــی زنــد و صــدای خــود را‬ ‫بلنــد نمیکنــد و بتپرســتی را ریشــه کــن‬ ‫میســازد (بــرای مثــال نــگاه کنیــد بــه‪ :‬ســنن‬ ‫الدارمــی‪ ،‬احادیــث ‪ ۷،۶‬و ‪ ۸‬؛ المســند احمــد‬ ‫بــن حنبــل‪ ،‬حدیــث ‪۶۶۲۲‬؛ طبقــات الکبــری‬ ‫ابــن ســعد‪ ،‬جلــد اول بــاب صفــات رســول اهلل‬ ‫صلــی اهلل علیــه و ســلم در تــورات و انجیــل)‪».‬‬ ‫ایــن تعابیــر را عین ـاً در عهــد عتیــق‪ ،‬فصــل‬ ‫‪ ۴۲‬کتــاب اشــعیای نبــی نیــز میتــوان‬ ‫یافــت‪« :‬برگزیــدۀ خــدا‪ ،‬کــه خــدا او را‬ ‫یــاری خواهــد کــرد و روح خــدا بــر او قــرار‬ ‫خواهــد گرفــت‪ ،‬او عدالــت را قــرار خواهــد‬ ‫داد و خــوش خلــق خواهــد بــود و صــدا و‬ ‫فریــاد خــود را در کوچههــا مســموع نخواهــد‬ ‫نمــود‪ ،‬او نــور ملتهــای غیــر عبرانــی‬ ‫‪38‬‬ ‫(کــه در عبرانــی گوییــم تلفــظ مــی شــود)‬ ‫خواهدبــود‪ ،‬ســواحل و ســرزمینها منتظــر‬ ‫شــریعت و قوانیــن او هســتند و او چشــمان‬ ‫گمراهــان را گشــوده و انهــا را هدایــت‬ ‫خواهــد نمــود؛ در ادامــۀ بــاب ‪ ۴۲‬اشــعیا‪،‬‬ ‫میخوانیــم کــه خداونــد بــه جهانیــان امــر‬ ‫میکنــد کــه اواز الهــی جدیــد بخواننــد و‬ ‫وعــده میدهــد کــه ســاکنان ان بیابــان و‬ ‫شــهرهایی کــه نســل قیــدار (یکــی از فرزندان‬ ‫اســماعیل) در ان ســاکن هســتند (یعنــی‬ ‫شــهرهای حجــاز کــه محــل ســکونت نســل‬ ‫قیــدار اســت) اوازهــای خــود را بلنــد ســازند‬ ‫و ســاکنان در صخرههــا ضجــه زده و ســتایش‬ ‫خداونــد را در ســرزمینها منتشــر ســازند‪».‬‬ ‫ســپس در ادامــه پیشــگویی وعــدۀ‬ ‫جنــگ خداونــد بــا دشــمنان و پیــروزی او‬ ‫دادهشدهاســت‪...« :‬کســانی کــه بــه بتهــای‬ ‫تراشــیده شــده اعتقــاد دارنــد و میگوینــد‪:‬‬ ‫شــمایید خدایــان مــا‪ ،‬بــه عقــب رانــده‬ ‫شــده و شرمســار خواهنــد شــد‪( ».‬عهــد‬ ‫عتیــق ‪ ،‬اشــعیا‪ ،‬فصــل ‪ ،۴۲‬بنــد ‪)۱۷‬‬ ‫اشــارۀ ایــن پیشــگویی بــه شــخصی برگزیــده‪،‬‬ ‫صاحــب شــریعت‪ ،‬انقــاب الهــی در نســل‬ ‫قیــدار و شــهرهای عربســتان و شکســت‬ ‫خــوردن بتپرســتان اســت و مســلمانان‬ ‫را بــر ان داشتهاســت کــه ایــن پیشــگویی‬ ‫را بــه پیامبــر اســام تطبیــق دهنــد‪.‬‬ ‫هرچنــد در انجیــل متــی و عبرانیــان (از‬ ‫انجیلهــای غیررســمی‪ ،‬بــا رســاله عبرانیــان‬ ‫اشــتباه نشــود) ایــن پیشــگویی دربارۀ عیســی‬ ‫مســیح دانســته شدهاســت؛ اما در تفســیرهای‬ ‫یهــودی بنــدۀ برگزیــدۀ بــاب ‪ ۴۲‬اشــعیا بــه‬ ‫خــود قــوم اســرائیل یــا در بعضــی مــوارد بــه‬ ‫کــوروش کبیــر نســبت دادهشدهاســت؛ نکتــه‬ ‫ای کــه در ایــن زمینــه بایــد مــورد توجــه‬ ‫قــرار گیــرد ارتبــاط واژۀ عبــری «گوییــم»‬ ‫(در ترجمههــای انگلیســی بــه ‪))gentales‬‬ ‫ییــن اســت؛‬ ‫ترجمــه میشــود) و واژۀ «ا ّم ّ‬ صفحه 38 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫اهمیــت ایــن مســئله بــه قــدری اســت کــه‬ ‫«لیوبولــد فایــس» (یــک متفکــر یهــودی‬ ‫قــرن ‪ 20‬میــادی کــه اســام اورده و نامــش‬ ‫را بــه محمــد اســد تغییــر داده اســت‪ ).‬در‬ ‫ترجمــۀ انگلیســی خــودش از قــران واژۀ‬ ‫ییــن را بــه (‪ )gentales‬تبدیــل کرده اســت‪.‬‬ ‫ا ّم ّ‬ ‫واژۀ ا ُ ّمــی کــه معمــوال درس نخوانــده‪ ،‬تعبیــر‬ ‫می شــود معنــای گســترده تری دارد‪ .‬امــی‬ ‫یعنــی شــخص یــا گروهــی کــه فاقــد علــم‬ ‫کتــاب هســتند یــا بــه عبــارت بهتــر امیین در‬ ‫مقابــل «الذیــن اوتــوا الکتــاب» قــرار می گیرد‪.‬‬ ‫پیامبــر اســام اگرچــه ویژگی هــای یــک‬ ‫مســیحی مقتــدر را داشــت امــا مهم تریــن‬ ‫مشــکل یهــود بــا او‪ ،‬غیــر یهــودی بــودن او‬ ‫بــود‪ .‬تصــور اینکــه یــک عــرب بتوانــد برخــی‬ ‫پیشــگویی های مســیحایی کتــاب مقــدس را‬ ‫بــراورده کنــد هرگــز بــرای یهودیــان راحــت‬ ‫نبــود‪ ،‬حتــی ان دســته ای کــه بنابــر برخــی‬ ‫پیشــگویی های کتــاب مقــدس شــاید منتظــر‬ ‫امــدن پیامبــر از جنــوب و وادی فــاران (‬ ‫کــه احتمــاال از جنــوب اردن تــا منطقــۀ‬ ‫حجــاز را شــامل می شــود و محــل زندگــی‬ ‫فرزنــدان اســماعیل اســت) بودنــد هرگــز‬ ‫تصــور نمی کردنــد او از میــان ادومی هــا‪،‬‬ ‫اســماعیلی ها یــا هــر قــوم غیــر اســرائیلی‬ ‫دیگــر باشــد؛ زیــرا ان هــا از گزارش هــای‬ ‫تــورات می دانســتند کــه میثــاق اصلــی‬ ‫خداونــد بــا اســحاق و یعقــوب بســته‬ ‫شده اســت نــه اســماعیل و عیســی؛ ایــن‬ ‫اختــاف میــان اســرائیلی ها و اســماعیلی ها‬ ‫ســابقه ای بیشــتر از صــدر اســام دارد در‬ ‫صورتــی کــه عقیــدۀ یهودیــان ایــن اســت‬ ‫کــه ابراهیــم‪ ،‬اســحاق را بــه قربانــگاه‬ ‫برده اســت و میثــاق خــدا بــا او بســته‬ ‫شده اســت؛ اســماعیلی ها حتــی پیــش از‬ ‫اســام خــاف ایــن عقیــده را داشــته اند‪.‬‬ ‫برخــی از پیشــگویی های مهــم مســیحایی‬ ‫درعهــد عتیــق کــه بــه پیامبــر اســام‬ ‫نســبت داده شــده اند‪ ،‬عبــارت اســت‬ ‫از‪ :‬اشــعیا‪ ،‬فصــل‪ ،42‬حبقــوق‪ :‬فصــل ‪،3‬‬ ‫اشــعیا ‪ :‬فصــل ‪ ،9‬تثنیــه ‪ :‬فصــل ‪( 18‬بنــد‬ ‫‪ 18‬تــا ‪ ،)20‬پیدایــش ‪ :‬فصــل ‪( 49‬بنــد‬ ‫‪ ،)10‬تثنیــه ‪ :‬فصــل ‪(33‬بنــد ‪ ،)2‬اشــعیا ‪:‬‬ ‫فصــل ‪ 54‬و کتــاب دانیــال ‪ :‬فصــل ‪ 7‬و‪....‬‬ ‫البتــه ایــن پیشــگویی ها منحصــر بــه‬ ‫عهــد عتیــق نیســت و گاهــی بــه مــواردی‬ ‫اســتناد میشــود کــه در کتاب هــای غیــر‬ ‫رســمی یهــود منــدرج اســت‪ .‬احتمــاال‬ ‫‪39‬‬ ‫ایــن تفاســیر از کتــب مقــدس پیشــین‪ ،‬در‬ ‫فراینــد مشــروعیت بخشــیدن بــه پیامبــر‬ ‫اســام بســیار موثــر بوده اســت و مســلمانان‬ ‫بســیار بــه ایــن مــوارد اســتناد کرده انــد‪.‬‬ ‫پیش تــر مســیحیان قــرون نخســتین نیــز‬ ‫در انجیل هــا و رســاالت خــود بــه نقــل‬ ‫پیشــگویی از کتــب مقــدس یهــود در اثبــات‬ ‫حقانیــت عیســی پرداخته انــد؛ فی المثــل‬ ‫حجــم قابــل توجهــی از انجیــل متــی بــه نقــل‬ ‫پیشــگویی هایی از کتــب انبیــای اســرائیل و‬ ‫انطبــاق ان بــر مســیح اختصــاص دارد‪.‬‬ ‫پیامبــر اســام در اغــاز ورود بــه مدینــه در‬ ‫تقویــت روابــط بــا یهودیــان پــای می فشــرد؛‬ ‫یهودیــان چــه قبــل از ظهــور اســام ( بــا نقــل‬ ‫پیشــگویی های پیامبرانــه بــرای اعــراب ) و چه‬ ‫بعــد از ظهــور پیامبــر ( بــا اســام اوردن خــود‬ ‫) بســیار بــر رونــد مشــروعیت یافتــن پیامبــر‬ ‫در نــزد مــردم مدینــه و دیگــر مناطــق موثــر‬ ‫بوده انــد هــر چنــد بعدهــا بنــا بــه دالیلــی بــه‬ ‫بزرگتریــن دشــمنان اســام تبدیــل شــدند‬ صفحه 39 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫حیات پﺲ از مرگ در دیﻦ زرتﺸت‬ ‫مریﻢ رشیدی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریخ شــهید‬ ‫بهشــتی تهران‬ ‫مــردم همیشــه میخواهنــد بــه مــردگان‬ ‫خــود نزدیــک باشــند و یــاد انهــا را در‬ ‫خاطــر خــود زنــده نگــه دارنــد و ایــن امــر در‬ ‫دوران گذشــته هــم وجــود داشتهاســت؛ بــه‬ ‫گونــهای کــه بــرای ارواح پیشــینیان خوراکی و‬ ‫نوشــیدنی میفرســتادند ولــی در عیــن حــال‬ ‫ســعی میکردنــد از انهــا فاصلــه بگیرنــد‪ ،‬بــه‬ ‫ایــن خاطــر ایینهایــی را بــه جــا میاوردنــد‬ ‫کــه یکــی از انهــا تشــییع جنــازه بودهاســت؛‬ ‫ایــن اییــن در نقــاط مختلــف ایــران بــه‬ ‫شــکلهای متفاوتــی برگــزار میشــد‪.‬‬ ‫بــرای مثــال در شــرق ایــران بعــد از مــرگ‪،‬‬ ‫جســد ســوزانده میشــد و خاکســتر ان در‬ ‫یــک ظــرف خاکســپاری میشــد‪ ،‬بســتگان‬ ‫شــخص نیــز شــیون ســر میدادنــد‪ ،‬در‬ ‫صورتــی کــه در اییــن زرتشــتی‪ ،‬مراســم‬ ‫تشــییع جنــازه کامــا متفــاوت بــود‪ ،‬در ایــن‬ ‫مقالــه بــه شــرح ایــن موضــوع میپردازیــم‪.‬‬ ‫مراســم تشــییع جنــازه در دیــن‬ ‫زرتشــت‪:‬‬ ‫وقتــی شــخص در حــال جــان دادن بــود‪،‬‬ ‫دو موبــد بــر بالیــن او حاضــر میشــدند و‬ ‫دعایــی میخواندنــد کــه خــود شــخص نیــز‬ ‫ان را زمزمــه میکــرد؛ ایــن دعــا «پتــت»‬ ‫نــام داشــت‪ .‬گاهــی دعــای «اشــم وهــو»‬ ‫نیــز خوانــده میشــد‪ .‬وقتــی شــخص جــان‬ ‫میســپرد بــر دهــان او هومــه کــه اکســیر‬ ‫بیمرگــی بــود و یــا اب انــار میریختنــد‪.‬‬ ‫جســد را بــا ادرار گاو یــا گومــز تطهیــر‬ ‫میکردنــد و ســپس بــا اب ان را میشســتند‪.‬‬ ‫پــس از اتمــام شســت و شــو‪ ،‬لبــاس ســفیدی‬ ‫از جنــس کتــان بــر تــن جســد میکردنــد و‬ ‫ایــن لبــاس بعــد از اجــرای مراســم کاربــردی‬ ‫نداشــت و دور انداختــه میشــد‪.‬‬ ‫بــر کمــر مــرده کمربنــدی مقــدس بــه‬ ‫نــام «گســتی» میگذاشــتند؛ حــال یــک‬ ‫شــخص بــر ســر جســد دعــای اشــم وهــو را‬ ‫میخوانــد و دو تــن دیگــر حتمــا بایــد کنــار‬ ‫جســد میماندنــد تــا ارتباطشــان بــا ان‬ ‫قطــع نشــود‪ .‬ســپس نزدیــکان مــرده بــه او‬ ‫نزدیــک میشــدند و بــا او وداع میکردنــد؛‬ ‫پــس از اتمــام دیــدار بســتگان‪ ،‬جســد بــه‬ ‫صــورت نمادیــن بــه دیــو دروغ و نســو کــه‬ ‫بــدن را میگنداندنــد و تجســمی از رنــج‪،‬‬ ‫مــرگ و فســاد بودنــد‪ ،‬ســپرده میشــد‪.‬‬ ‫حامــان جســد کــه تعــداد انهــا از دو نفــر‬ ‫بیشــتر بــود‪ ،‬جســد را بــه درون اتاقــی در زیــر‬ ‫زمیــن کــه از قبــل مهیــا شــدهبود منتقــل‬ ‫میکردنــد؛ بــه جــز انهــا کســی حــق‬ ‫لمــس کــردن جســد را نداشــت‪ .‬حامــان‬ ‫ســپس جســد را بــر روی زمیــن در میــان‬ ‫دایــرهای قــرار میدادنــد و نبایــد ســر‬ ‫جســد رو بــه شــمال میبــود‪ .‬همــۀ ایــن‬ ‫کارهــا در مقابــل چشــمان ســگی انجــام‬ ‫میگرفــت و بــه ان «ســگدید» (مراســم‬ ‫ســگدید دو جنبــه دارد‪ ،‬در ایــن اییــن‬ ‫ســگ بــا دئنــا همــراه اســت و جنبــۀ دیگــر‬ ‫ان‪ ،‬وقتــی اســت کــه ســگ بــر ســر جســد‬ ‫حاضــر میشــد و از مــرگ شــخص اطمینــان‬ ‫حاصــل میشــد) میگفتنــد‪ .‬ســپس اتشــی‬ ‫کــه بــه مــدت ســه روز روشــن باقــی میمانــد‬ ‫را بــه داخــل اتــاق میاوردنــد و جنــازه را‬ ‫بــه بــرج خاموشــی منتقــل میکردنــد‪ .‬بــه‬ ‫هنــگام انتقــال جســد‪ ،‬حامــان پــس از ورود‬ ‫بــه خانــه دعــای مخصــوص ایــزد ســروش‬ ‫را بــا صدایــی ارام (بــاج) و لبهــای بســته‬ ‫میخواندنــد؛ زیــرا ســروش نیایشهــا را بــه‬ ‫بهشــت ارســال میکــرد و کســی بــود کــه‬ ‫بعــد از مــرگ از روان شــخص اســتقبال و از او‬ ‫محافظــت میکــرد‪ .‬پــس از خوانــدن گاثــای‬ ‫اول‪ ،‬ســگ دیــد دوم انجــام میگرفــت‬ ‫‪40‬‬ ‫و جســد از خانــه بیــرون بــرده میشــد‪.‬‬ ‫افــراد بــا لبــاس ســفید در مراســم تشــییع‬ ‫جنــازه حاضــر میشــدند و بــا صدایــی‬ ‫ارام دعــا میخواندنــد و راه میرفتنــد‪.‬‬ ‫جنــازه را درون بــرج خاموشــی عریــان‬ ‫میســاختند و پــس از مدتــی مــرده توســط‬ ‫کفتارهــا خــورده میشــد؛ زمانــی کــه تنهــا‬ ‫اســتخوانها باقــی میمانــد و زیــر نــور‬ ‫افتــاب خشــک میشــد‪ ،‬درون چاهــی قــرار‬ ‫دادهمیشــد‪ .‬در گذشــته نیــز اســتخوانها را‬ ‫درون ظرفــی بــه نــام اســتودان قــرار میدادند‬ ‫کــه از اســیب ســایر جانــداران در امــان بماند‪.‬‬ ‫ایینهای پس از تشییع جنازه‪:‬‬ ‫پــس از مراســم‪ ،‬خانــوادۀ شــخص بایــد‬ ‫جنــازه را شســت و شــو میدادنــد و بــه‬ ‫مــدت ســه روز از خــوردن گوشــت خــودداری‬ ‫میکردنــد‪ .‬موبــدان و خویشــان شــخص نیــز‬ ‫بــرای احتــرام بــه روان او‪ ،‬پتــت و دعــای‬ ‫مخصــوص ســروش را میخواندنــد و هــر‬ ‫شــب نیــز دعــای افرینــگان یــا نیایــش را‬ ‫بــه جــا میاوردنــد‪ .‬ایــن دعاهــا در طــول‬ ‫ســه شــبانه روز اول کــه روان شــخص‬ ‫ســرگردان بــود خوانــده میشــد و در شــب‬ ‫اخــر ویدیــوداد را در اتشــکده میخواندنــد‪.‬‬ ‫در ســومین روز‪ ،‬بــرای اینکــه روان مــرده‬ ‫ارام گیــرد و صدقــهای نیــز پرداخــت شــود‪،‬‬ ‫وصیــت نامــۀ او را میخواندنــد و در همیــن‬ ‫روز چربــی حیــوان را بــه عنــوان پیشــکش‬ ‫بــه داخــل اتــش میافکندنــد‪ .‬در روز چهــارم‬ ‫کــه روح کامــا از دنیــا خــارج و وارد دنیــای‬ ‫دیگــر میشــود و در مقابــل داوران اعمــال‪،‬‬ ‫قــرار میگیــرد‪ ،‬مهمتریــن روز اســت‬ ‫و از ایــن رو بــرای ایــن فرشــتگان ناظــر‬ ‫کــه راهنمــای روح هســتند‪ ،‬پیشــکشها‪،‬‬ ‫نیایشهــا و ســتایشهایی انجــام میشــد‪.‬‬ ‫موبــد نیــز جامــهای ســفید را بــه همــراه‬ ‫خیراتــی چــون میــوه‪ ،‬اب و نــان مقــدس‬ صفحه 40 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫متبــرک می کــرد‪ ،‬کــه بعــدا بــه او یــا فقــرا‬ ‫داده می شــد و ایــن مراســم در روز دهــم‪،‬‬ ‫ســی ام و ســالگرد مجــددا تکــرار می شــد‪.‬‬ ‫زندگی پس از مرگ ‪:‬‬ ‫بعــد از مــرگ بــه مــدت ســه روز روان شــخص‬ ‫ســرگردان اســت و بــه گذشــته می نگــرد‪،‬‬ ‫تاســف می خــورد و بــه کارهــای خــوب و‬ ‫کــه در گذشــته انجــام داده اســت‪ ،‬می نگــرد‪.‬‬ ‫روان گاهــی از کارهــای نیــک خــود‬ ‫خرســند و گاهــی از اعمــال بــد خویــش‬ ‫پشــیمان می شــود و در اینجاســت کــه‬ ‫دیــوان‪ ،‬بــه ازار او می پردازنــد‪ ،‬امــا‬ ‫ســروش بــه مراقبــت از روان می پــردازد‪.‬‬ ‫در روز چهــارم روان کامــا از ایــن جهــان‬ ‫جــدا شــده‪ ،‬بــه ســوی ایــزدان مهــر‪ ،‬ســروش‬ ‫و رشــن روانــه می شــود تــا بــه داوری اعمــال‬ ‫و کردارهــای او بپردازنــد؛ ان هــا بــه صــورت‬ ‫کامــا بی طرفانــه داوری را اغــاز می کننــد و‬ ‫بــر اســاس عملکــرد شــخص‪ ،‬او را بــه بهشــت‬ ‫یــا دوزخ روانــه می کننــد و اگــر کارهــای‬ ‫نیــک و بــد شــخص بــه یــک میــزان بــود‪،‬‬ ‫روان او را بــه همبســتگان می فرســتند کــه‬ ‫جایــی بیــن بهشــت و دوزخ اســت‪ .‬پــس از‬ ‫اتمــام داوری‪ ،‬روان شــخص بــا زنــی رو بــه‬ ‫رو می شــود کــه نمــودی از اندیشــه‪ ،‬گفتــار‬ ‫و کــردار اوســت و براســاس اعمالــش ایــن زن‬ ‫خوبــرو یــا زشــترو اســت‪ .‬روان بــه ســوی پــل‬ ‫چینــوت مــی رود‪ ،‬درســتکاران بــه راحتــی‬ ‫از ان مــی گذرنــد و بــا ایــزدان مینــوی‬ ‫مواجــه می شــوند و اتــش پیــروز ان هــا‬ ‫را از ظلمــات در امــان نــگاه مــی دارد؛ امــا‬ ‫بــدکاران وقتــی بــه نیمــۀ پــل می رســند بــه‬ ‫عمیق تریــن نقــاط دوزخ ســقوط می کننــد‪.‬‬ ‫امــا مانعــی کــه بــر ســر هــر دو نــوع‬ ‫روان وجــود دارد و عبــور ان را ســخت‬ ‫می کنــد‪ ،‬رودی اســت کــه از ســوگواری و‬ ‫اشــک بســتگان شــخص جــاری می شــود‬ ‫و زردشــتیان ســوگواری فــراوان را کاری‬ ‫اهریمنــی تلقــی می کردنــد؛ زیــرا معتقــد‬ ‫بودنــد کــه ایــن کار بــه شــخص ســوگوار‬ ‫اســیب می زنــد و بــرای روان شــخص‬ ‫درگذشــته نیــز ســودی نخواهــد داشــت و‬ ‫‪41‬‬ ‫اشــخاص می تواننــد بــرای التیــام درد خــود‬ ‫و ارامــش روان شــخص در گذشــته مناســکی‬ ‫را بــه جــای اورنــد‪ .‬ان هــا بــه اخــرت معتقــد‬ ‫بودنــد و از ایــن رو بــا اعتقــاد بــه جاودانگــی‬ ‫شــیون را کاری عبــث می دانســتند و هرگونــه‬ ‫مویــه ای را از جانــب اهریمــن می دانســتند‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫_دوشــمن گیمن‪،‬ژاک‪،۱۳۷۵،‬دیــن ایــران‬ ‫باســتان‪،‬رویا منجم‪،‬تهران‪،‬فکــر روز‬ ‫_ســاموئل نیبرگ‪،‬هنریک‪،۱۳۸۳،‬دیــن هــای‬ ‫ایــران باستان‪،‬دانشــگاه شــهید باهنر(کرمــان)‬ ‫_ویــدن گرن‪،‬گئو‪،۱۳۷۷،‬دیــن هــای‬ ‫ایران‪،‬منوچهــر فرهنگ‪،‬اگاهــان ایــده‬ ‫اســاطیر‬ ‫_هینلز‪،‬جان‪،۱۳۸۹،‬شــناخت‬ ‫ایران‪،‬ژالــه امــوزگار ‪،‬احمــد تفضلی‪،‬چشــمه‬ صفحه 41 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫هرا ﺑانوی قدرت‬ ‫مهﺴا فرهادی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریــخ شــهید‬ ‫بهشــتی تهران‬ ‫روایت اسطورهای‬ ‫هــرا بانــوی قــدرت‪ ،‬الهــۀ عروســی و ازدواج‪،‬‬ ‫حامــی زنــان و ملکــۀ اســمانها و فرزنــد‬ ‫کرنــوس و رئــا بــود کــه پــس از بــه دنیــا‬ ‫امــدن در غــار کــوه دیکتــه‪ ،‬همچــون‬ ‫خواهرانــش هســتیا و دمتــر و برادرانــش‬ ‫هــادس و پوزئیــدون‪ ،‬توســط پــدرش‪،‬‬ ‫کرنوس‪-‬کــه تحــت تاثیــر پیشــگویی‬ ‫هاتــف غیبــی کــه از خلــع و رانــده شــدن‬ ‫کرونــوس از پهنــۀ اســمانها توســط یکــی‬ ‫از فرزندانــش خبــر مــیداد بود‪-‬بلعیــده‬ ‫شــد امــا بــرادرش زئــوس نجــات یافــت و‬ ‫ســالها بعــد مطابــق پیشــگویی‪ ،‬پــدر خــود‬ ‫را شکســت داد و بــا خورانــدن معجونی‪-‬کــه‬ ‫همســرش متیــس ســاخته بود‪-‬بــه کرونــوس‪،‬‬ ‫خواهــران و برادرانــش را‪-‬در حالــی کــه‬ ‫بالــغ شــدهبودند‪-‬به جهــان بازگردانــد‪.‬‬ ‫هــرا کــه در ان زمــان دختــر بســیار زیبایــی‬ ‫شــدهبود بــه قلــۀ تروناکــس رفــت و دور از‬ ‫دیگــر خدایــان بــه زندگــیاش پرداخــت تــا‬ ‫انکــه اوازۀ زیبایــی بــی همتایــش بــه گــوش‬ ‫بــرادرش زئــوس رســید؛ اوکــه در نــگاه اول‬ ‫دلباختــۀ خواهــرش شــده بــود هنگامــی کــه‬ ‫هــرا را تنهــا یافــت خــود را تبدیــل بــه فاختــۀ‬ ‫بیپنــاه و ســفیدی در زمســتان کــرد و بــه‬ ‫طوفــان دســتور داد کــه کوالکــی راه بینــدازد‬ ‫و خــود شــروع بــه نالیــدن کــرد‪ .‬هــرا کــه‬ ‫دلــش بــه حــال پرنــدۀ کوچــک ســوخته بــود‪،‬‬ ‫او را بــه اغــوش کشــید و در همیــن زمــان‬ ‫زئــوس بــه چهــرۀ اصلــی خــود بازگشــت‬ ‫و بــا دادن قــول ازدواج بــه او رابطــهاش را‬ ‫بــا هــرا اغــاز کــرد و هــرا تبدیــل بــه ملکــۀ‬ ‫خدایــان المﭗنشــین شــد و گایــا‪ ،‬الهــۀ‬ ‫زمیــن و مــادر کرنــوس و رئــا‪ ،‬نیــز بــه عنــوان‬ ‫هدیــۀ عروســی ســیبهای زرینــی بــه او داد‬ ‫و عاقــۀ فــراوان هــرا بــه انهــا ســبب شــد‬ ‫کــه باغــی بــا بهــاری جــاودان از ســیبهای‬ ‫زریــن در اخــر دنیــا بــه وجــود اورد‪.‬‬ ‫زندگــی ایــن دو خــدای المــﭗ پــر از‬ ‫عشــق و خشــم بــود؛ عشــقی کــه باعــث‬ ‫میشــد زئــوس بــا وجــود هوسبازیهــا‬ ‫و رفتارهــای خشــن‪ ،‬همیشــه در برابــر هــرا‬ ‫نرمــی و مایمــت پیشــه کنــد‪ .‬خشــمی کــه‬ ‫بــه خاطــر هوسبازیهــای زئــوس در هــرا‬ ‫شــکل میگرفــت و موجــب حســادتهای‬ ‫ماجراســازی میشــد‪ ،‬بســیاری از معشــوقهها‬ ‫و فرزنــدان زئــوس را بــه ســختی و حتــی‬ ‫مــرگ کشــاند؛ از جملــۀ ایــن معشــوقهها‬ ‫ســلمه و فرزنــدش دیونیــزوس‪ ،‬الکمنــه و‬ ‫فرزنــدش هرکــول و لتــو و فرزندانــش اپولــون‬ ‫و ارتمیــس بودنــد؛ هنگامــی کــه لتــو‪ ،‬اپولون‬ ‫و ارتمیــس‪ ،‬فرزنــدان زئــوس‪ ،‬را بــاردار بــود‪،‬‬ ‫هــرا بــه زمیــن دســتور داد کــه نگــذارد لتــو‬ ‫در هیــچ یــک از نقــاط زمیــن کــه خورشــید‬ ‫بــر ان میتابــد زایمــان کنــد و اینگونــه بــود‬ ‫کــه تمــام نقــاط زمیــن از بیــم خشــم هــرا‬ ‫پذیــرای لتــو و فرزندانــش نشــدند و لتــو‬ ‫بــه دنبــال جایــی بــرای زایمــان بــر روی‬ ‫زمیــن ســرگردان گشــت تــا انکــه بــه جزیــرۀ‬ ‫متحــرک دلــس (‪ )delos‬رســید و در انجــا‬ ‫پــس از نــه شــب و نــه روز درد زایمــان ناشــی‬ ‫از حضــور نداشــتن الیتــی‪ ،‬الهــۀ زایمــان‪ ،‬در‬ ‫کنــار لتــو بــه دســتور هــرا‪ ،‬باالخــره بــا ورود‬ ‫الیتــی بــه جزیــره فرزندانــش را بــه دنیــا اورد‬ ‫و جزیــره بــه پــاس کــردار نیکش ســاکن شــد‪.‬‬ ‫فرزندان‬ ‫حاصــل ازدواج هــرا و زئــوس دو پســر بــه‬ ‫نامهــای هفائیســتوس (خــدای صنعــت) و‬ ‫مــارس (خــدای جنــگ) و دو دختــر بــه نــام‬ ‫هبــه (الهــۀ نشــاط جوانــی) و ایلیتــی (الهــۀ‬ ‫زایمــان) بــود؛ البتــه از انجایــی کــه هــرا‬ ‫‪42‬‬ ‫توانایــی ان را داشــت کــه بــدون همخوابــی‬ ‫بــا مــردی صاحــب فرزنــد شــود‪ ،‬در روایتــی‬ ‫هفائیســتوس تنهــا فرزنــد هراســت و بــر‬ ‫اســاس روایتــی دیگــر هنگامــی کــه اتنــا‬ ‫از ســر زئــوس زاده شــد‪ ،‬هــرا بــا خشــم‬ ‫بــه ســوی المپیــان رفــت و اعــام کــرد‬ ‫کــه میخواهــد بــدون همخوابــی بــا‬ ‫مــردی صاحــب فرزنــدی شــود و نــه مــاه‬ ‫بعــد تیفــون نامبــارک را بــه دنیــا اورد کــه‬ ‫نــه شــبیه بــه انســانها بــود و نــه شــبیه‬ ‫بــه خدایــان و پــر از قــدرت ویرانــی بــود‪.‬‬ ‫نقــش هــرا در جنــگ تــروا‬ ‫هــرا در جنــگ تــروا بــه کمــک یونانیــان‬ ‫شــتافت؛ زیــرا پاریــس ســیب زرینــی کــه‬ ‫اریــس الهــۀ نفــاق بــر روی ان نوشــتهبود‪:‬‬ ‫بــرای زیباتریــن و در جشــن عروســی پلــه‬ ‫و تتیــس بــه میــان جمــع انداختهبــود را‬ ‫بــه افردیــت‪ ،‬الهــۀ عشــق و زیبایــی‪ ،‬داد و‬ ‫ایــن اقــدام موجــب کینــۀ هــرا از پاریــس‪-‬‬ ‫یــک انســان فانــی کــه بــه عــادل بــودن‬ ‫مشــهور بود‪-‬شــد و بــا پیــروزی یونانیــان‬ ‫انتقــام او را از تمــام ترواییــان گرفــت‪.‬‬ ‫نمادها‬ ‫در دنیــای اســاطیر برخــی چیزهــا مخصــوص‬ ‫هــرا هســتند و نــام او را بــا خــود میکشــند؛‬ ‫حیواناتــی چــون فاختــه‪ ،‬گاو‪ ،‬طــاووس و‬ ‫میــوۀ انــار و عصــای جواهرنشــان فاختــه‪،‬‬ ‫تــاج‪ ،‬گل سوســن و اللــۀ مردابــی از نمادهــای‬ ‫هــرا هســتند و احتمــاال افــراد اشــنا بــا‬ ‫اســاطیر بــا مشــاهدۀ ایــن مــوارد‪ ،‬تصویــر‬ ‫هــرا را در ذهنشــان تداعــی خواهنــد کــرد‪.‬‬ ‫هرا و تشکیل اجرام اسمانی‬ ‫در افســانهها همچنیــن تشــکیل راه شــیری‬ ‫را بــه او نســبت میدهنــد؛ بدیــن صــورت‬ ‫کــه زئــوس هنگامــی کــه هــرا خــواب بــود‪،‬‬ صفحه 42 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫بــه فرزنــد خــود هرکــول (مــادر او یــک فانــی‬ ‫ضعیــف بــود) از شــیر هــرا داد و هنگامــی کــه‬ ‫هرکــول هــرا را گاز گرفــت هــرا بیــدار شــده‬ ‫و او را بــا شــتاب از خــود دور کــرد و شــیر او‬ ‫در فضــا ریخــت و راه شــیری را ایجــاد کــرد‪.‬‬ ‫در روایتــی دیگــر تشــکیل صــورت فلکــی‬ ‫طــاووس نیــز بــه هــرا نســبت داده شده اســت‬ ‫و گفتــه شــده هنگامــی کــه ارگوس‪-‬چوپــان‬ ‫گلــه هــرا کــه دارای صــد چشــم بود‪-‬بــا‬ ‫حیلــۀ هرمــس‪ ،‬پیــام رســان خدایــان‪ ،‬کشــته‬ ‫شــد‪ ،‬هــرا بــه ســبب وفــاداری و خدماتــش‬ ‫چشــمان او را جــدا نمــود و بــر پرهــای‬ ‫طاووســی قــرار داد و ســپس او را تبدیــل‬ ‫بــه صــورت فلکــی کــرد و در اســمان قــرار‬ ‫داد‪ .‬همچنیــن تشــکیل صــورت فلکــی‬ ‫خرچنــگ نیــز بــه او اطــاق شده اســت‪.‬‬ ‫نخستین بازی المپیک‬ ‫بیشــتر افــراد اغــاز المپیــک را بــا هرکــول‬ ‫و ســنت های خــاص زئــوس می داننــد‬ ‫امــا چنــان کــه در فرهنــگ اســاطیر‬ ‫یونــان ذکــر شده اســت‪ ،‬ایــن بازی هــا‬ ‫نخســتین بــار بــه افتخــار هــرا همســر‬ ‫خــدای خدایــان و بــا ســنت های خــاص‬ ‫هــرا توســط پلوپــوس‪ ،‬همســر هیپودامــی‪،‬‬ ‫برگــزار شده اســت و بعــد از ان بــود کــه‬ ‫هرکــول پــس از تصــرف شــهر الیــس ســنت‬ ‫بازی هــای المپیــک را ایــن بــار بــا انجــام‬ ‫ســنت های خــاص زئــوس برگــزار کــرد‪.‬‬ ‫‪43‬‬ ‫منابع‬ ‫بــرن‪ ،‬لوســیال‪ ،‬اســطوره های یونانــی‪،‬‬ ‫عبــاس مخبــر‪ ،‬تهــران‪ :‬نشــر مرکــز‪1396 ،‬‬ ‫پیــن ســنت‪ ،‬جــان‪ ،‬شــناخت اســاطیر یونــان‪،‬‬ ‫باجــان فرخــی‪ ،‬تهــران‪ :‬نشــر اســاطیر‪1379،‬‬ ‫دورانــت‪ ،‬ویــل‪ ،‬تاریــخ تمدن(یونــان باســتان‬ ‫جلــد دوم)‪ ،‬امیــر حســین اریــان پــور‪،‬‬ ‫تهران‪:‬انتشــارات علمــی و فرهنگــی‪1376 ،‬‬ ‫فاطمــی‪ ،‬ســعید‪ ،‬مبانی فلســفی اســاطیر یونان‬ ‫و رم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشــارات دانشــگاه تهران‪1375 ،‬‬ ‫گریمال‪،‬پیــر‪ ،‬فرهنــگ اســاطیر یونــان و‬ ‫رم جلــد یــک‪ ،‬احمــد بهمنــش‪ ،‬تهــران‪:‬‬ ‫تهــران‪1393،‬‬ ‫دانشــگاه‬ ‫انتشــارات‬ صفحه 43 ‫حیات اجتماعی رد اینه ی اترخی‬ ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫‪44‬‬ صفحه 44 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫حقوق و منﺰلت زنان در عﺼر ساسانی‬ ‫زهرا عمارتی‬ ‫دانشــجوی کارشناســی تاریــخ شــهید‬ ‫بهشــتی تهران‬ ‫حکومتــی کــه ساســانیان حکمرانــی ان‬ ‫را بــر عهــده داشــتند‪ ،‬حکومتــی دینــی‬ ‫بــود‪ .‬بنابرایــن منابــع حقوقــی ایــن دوره‪،‬‬ ‫طبــق کتــاب اوســتا و تفاســیر روحانیــون‬ ‫زرتشــتی تدویــن شــدهبود و میتــوان‬ ‫گفــت‪ :‬حقوقــی کــه ساســانیان در ایــن‬ ‫دوره اســتفاده مینمودنــد‪ ،‬کامــا تحــت‬ ‫ســلطه دیــن قــرار داشــت‪ .‬از جملــه منابــع‬ ‫اصلــی کــه در ایــن دوره راهنمــای عمــل در‬ ‫حکومــت بــه شــمار میرفــت کتــاب اوســتا‬ ‫بــود‪ .‬روحانیــون هــم بــا توجــه بــه دســت‬ ‫گرفتــن قــدرت مالــی و اقتصــادی توانســتند‬ ‫بــه باالتریــن قشــر جامعــه تبدیــل شــوند و‬ ‫نفــوذ فکــری باالتــری نســبت بــه طبقــات‬ ‫اشــراف داشتهباشــند‪ .‬در خصــوص دیــدگاه‬ ‫مغــان نســبت بــه جایــگاه و حقــوق زنــان‬ ‫در جامعــه‪ ،‬کتــاب بندهــش ایــن چنیــن‬ ‫نقــل میکنــد‪« :‬هرمــزد هنگامــی کــه زن را‬ ‫افریــد بــه او گفــت اگــر مخلوقکــی را میافتــم‪،‬‬ ‫کــه مــرد را از او کنــم تــو را نمیافریــدم‪».‬‬ ‫بدیــن ترتیــب جایــگاه و موقعیــت زنــان‬ ‫در ایــن دوره را بایــد طبــق نظــام حقوقــی‬ ‫دینــی و قدرتهــای سیاســی مدنظــر ایــن‬ ‫دوره بررســی نمــود‪ .‬زنــان در ایــن دوره از‬ ‫ان نظــام حقوقــی کــه متناســب بــا شــان‬ ‫و منزلــت انســانی انهــا باشــد برخــوردار‬ ‫نبودنــد‪ .‬ایــن مســئله از جملــه مســائل مهــم‬ ‫حقوقــی زنــان در ایــن دوره شــمرده میشــد‪.‬‬ ‫طبــق بینــش منفــی ساختهشــده نســبت‬ ‫بــه زنــان در جامعــه ساســانی‪ ،‬انهــا بــا‬ ‫رفتــار متناســب بــا شخصیتشــان روبــه رو‬ ‫نمیشــدند‪ .‬زن تحــت سرپرســتی رئیــس‬ ‫خانــواده (کتــک ختــای) قــرار داشــت و رئیس‬ ‫خانــواده‪ ،‬شــامل پــدر و شــوهر میشــد؛‬ ‫در صــورت مــرگ ایــن دو زن جانشــین‬ ‫انهــا میشــد‪ .‬محدودیتهایــی کــه بــرای‬ ‫سرپرســت خانــواده مدنظــر گرفتــه شــدهبود‬ ‫بســیار ناچیــز بود‪ .‬تمامــی هدایــا و درامدهایی‬ ‫کــه زنــا ن از طریــق شــغل خــود بــه دســت‬ ‫میاوردنــد‪ ،‬هماننــد بــردگان بــه رئیــس‬ ‫خانــواده تعلــق میگرفــت‪ .‬زن بــه منزلــۀ‬ ‫یــک شــی بــود کــه هرکــس میتوانســت از او‬ ‫‪45‬‬ ‫بهرهمنــد شــود‪ .‬طبــق منفعتهــای حقوقــی‬ ‫فارســی میانــه‪ ،‬دو یــا چندیــن پادشــا زن (زن‬ ‫عقــدی) بــرای هــر مــردی ممانعــت نداشــت و‬ ‫مــرد مالــک مطلــق زن تلقــی میشــد‪ .‬حتــی‬ ‫شــوهر میتوانســت همســر خــود را بــرای‬ ‫مدتــی بــه یــک مــرد قــرض دهــد تــا او هــم‬ ‫از خدمــات ان زن بهرهمنــد شــود؛ در چنیــن‬ ‫امــری زن حــق انتخــاب نداشــت و شــوهر‬ ‫دوم هــم میتوانســت بــا اجــازه از شــوهر‬ ‫اول‪ ،‬زن را بــه مــرد ســومی واگــذار نمایــد‪.‬‬ ‫در ایــن دوره عــاوه بــر ایــن کــه جســم‬ ‫زنــان در اختیــار مطلــق مــردان قــرار داشــت‪،‬‬ ‫نامــوس زنــان نیــز تحــت ســلطه مــردان بــود‪.‬‬ صفحه 45 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫بنابرایــن عــدم احتــرام بــه شــان انســانی از‬ ‫جملــه محرومیت هــای مهمــی بــود کــه‬ ‫زنــان در ایــن دوره بــا ان رو بــه رو بودنــد‪.‬‬ ‫بــا وجــود ایــن کــه در اییــن زرتشــت‬ ‫بــه حقــوق مســاوی زن و مــرد اشــاره‬ ‫شده اســت‪ ،‬امــا مغــان همچنــان نســبت بــه‬ ‫زنــان بدبیــن بودنــد‪ .‬همچنیــن می تــوان‬ ‫بــه اندزنامه هــای ایــن دوره اشــاره نمــود‪،‬‬ ‫ان هــا بــه ایــن نکتــه توجــه داشــتند‬ ‫کــه راز را نبایــد بــا زنــان بازگــو کــرد‪:‬‬ ‫کــه موبــد چنیــن داســتان زد زن‬ ‫کــه بــا زن در راز هرگــز مــزن‬ ‫در اعیــادی کــه بــه هــر مناســبتی برگــزار‬ ‫می شــد‪ ،‬زن همــراه بــا اشــیا ء دیگــر بــه‬ ‫شــاه هدیــه داده می شــد‪ .‬زن نیکــو‪ ،‬زنــی‬ ‫بــود کــه پســری را از ان خــود می کــرد‬ ‫و طبــق نوشــته های هــرودوت می تــوان‬ ‫گفــت‪« :‬پارســیان بهتریــن صفــت زن را‬ ‫پــس از رشــادت‪ ،‬زاییــدن پســران زیــاد‬ ‫می دانســتند‪ ».‬بــا طبقه بنــدی زنــان بــه‬ ‫دو بخــش‪ ،‬زن درجــه یــک و زن درجــه دو‬ ‫و همچنیــن ازدواج برحســب طبقــۀ اجتماعــی‬ ‫و اصالــت خانوادگــی‪ ،‬می تــوان اســتنباط‬ ‫نمــود کــه زنــان ایــن دوره نســبت بــه‬ ‫مــردان از شــان و منزلــت کمتــری برخــوردار‬ ‫بودنــد‪ .‬طبقــه اجتماعــی زنــان نیــز معیــاری‬ ‫بــرای تبعیــض میــان زنــان شــده بود‪ .‬امــا‬ ‫طــی گذشــت زمــان‪ ،‬بی توجهی هــای‬ ‫بیــش از حــد بــه زنــان منجــر بــه‬ ‫حمایت هــای قانونــی و حقوقــی زنــان شــد‪.‬‬ ‫زنــان در عصــر ساســانی از تربیــت علمــی‬ ‫نیــز برخــوردار بودنــد و طبــق داســتانی در‬ ‫ماتیــکان هــزار دادســتان‪ ،‬می تــوان ایــن‬ ‫موضــوع را اثبــات نمــود‪ .‬در جامعــه عصــر‬ ‫ساســانی رویکــرد دیگــری نیــز وجــود داشــت‬ ‫کــه دختــران بایــد بــا مردانــی وصلــت کننــد‬ ‫کــه از تربیــت علمــی برخــوردار باشــند‪.‬‬ ‫همچنیــن زنــان در تربیــت فرزنــدان خــود‬ ‫نفــش بســزایی داشــتند‪ .‬زنــان در ایــن عصــر‬ ‫از اســتقالل مالــی نیــز بهره منــد بودنــد؛ امــا‬ ‫ایــن اســتقالل بســیار محــدود بــود و زمانــی‬ ‫کــه یــک زن بــه همــراه همســر خــود از‬ ‫یــک شــخص مبلغــی را قــرض می گرفــت‪،‬‬ ‫ان شــخص می توانســت عــاوه بــر مــرد‪ ،‬از‬ ‫زن او نیــز قــرض را پــس بگیــرد‪ .‬در چنیــن‬ ‫شــرایطی اگــر شــخص طلبــکار شــکایت‬ ‫می کــرد می توانســت بــدون اجــازه همســر‬ ‫زن‪ ،‬از زن شــکایت کنــد‪ .‬در خصــوص‬ ‫ســندهای قانونــی هــم می تــوان گفــت‬ ‫کــه اگــر مــردی صاحــب ایــن ســند بــود‪،‬‬ ‫می توانســت زن خــود را در تصاحــب ایــن‬ ‫ســند شــریک خــود ســازد؛ امــا ایــن حــق‬ ‫بــه دســت شــوهر بــود و هــر زمانــی کــه‬ ‫اراده می کــرد می توانســت زن را از مالکیــت‬ ‫ســند محــروم ســازد‪ .‬امــوال خانــواده نیــز در‬ ‫بعضــی مواقــع بــه دســت زنــان اداره می شــد‪.‬‬ ‫بــا وجــود چنیــن شــرایطی بــرای زنــان‪،‬‬ ‫همچنــان ان هــا در بســیاری از مــوارد حقوقی‬ ‫در مقابــل مــردان حــق کمتــری را ســهیم‬ ‫می شــدند‪ .‬بــه عنــوان مثــال می تــوان گفــت‬ ‫هنگامــی کــه مــرد در دوران ازدواج امــوال‬ ‫وصلــه و جهیزیــه زن را تصــرف می کــرد‬ ‫بعــد از اتمــام طــاق‪ ،‬مــرد حــق ایــن را‬ ‫داشــت کــه امــوال را بــه زن بازنگردانــد‪.‬‬ ‫اگــر ارثــی بــه زن می رســید‪ ،‬شــوهر او بــه‬ ‫عنــوان قیــم قانونــی او معرفــی می شــد‪.‬‬ ‫در خصــوص ازدواج هــم می تــوان گفــت کــه‬ ‫طبــق ایین هــای زرتشــت‪ ،‬ازدواج امــری‬ ‫واجــب بود امــا در دورۀ ساســانی اگــر دختری‬ ‫مایــل بــه ازدواج نبــود‪ ،‬پــدر نمی توانســت‬ ‫بــه اجبــار یــا بــر ســر منفعــت دختــر خــود‬ ‫را بــه عقــد دیگــری دراورد و دختــران‬ ‫همچنــان صاحــب ســهم ارث خــود بودنــد‪.‬‬ ‫در خاندان هــای اشــرافی ساســانی‪ ،‬زنــان‬ ‫شــوهردار بــه دو طبقــه تقســیم می شــدند‪،‬‬ ‫زنــان مقــام اول کــه عنــوان پادشــا زن را‬ ‫از ان خــود کرده بودنــد و هــم طبقــه بــا‬ ‫شــوهر خــود بودنــد‪ .‬در مقابــل زنــان مقــام‬ ‫اول‪ ،‬زنــان مقــام دوم وجــود داشــتند کــه‬ ‫از لحــاظ طبقاتــی بســیار پایین تــر از‬ ‫پادشــا زن بودنــد و از لحــاظ حقوقــی هــم‬ ‫ســهم کمتــری نصیــب انــان می شــد و‬ ‫همیشــه تحــت ریاســت پادشــا زن بودنــد‪.‬‬ ‫زنــان موظــف بودنــد روزی ســه بــار بــه‬ ‫خدمــت شــوهر خــود برونــد و بگوینــد‪:‬‬ ‫«تــو را چــه اندیشــه اســت تــا مــن اندیشــم‬ ‫و تــو را چــه می بایــد تــا مــن گویــم و تــو‬ ‫را چــه می شــاید تــا مــن ان کنــم‪ ».‬در‬ ‫‪46‬‬ ‫خصــوص ســهم ارث کــودکان پادشــا زن‬ ‫هــم می تــوان گفــت‪ :‬پســری کــه از او زاده‬ ‫می شــد‪ ،‬ســهم ارث بیشــتری نســبت بــه‬ ‫دختــر زاده شــده از پادشــا زن داشــت‪ .‬زنــان‬ ‫مقــام دوم هــم بــه طــور کامــل از ارث محــروم‬ ‫بودنــد‪ .‬دختــری کــه تنهــا فرزنــد پــدر بــود‬ ‫ثلــث امــوال پــدر را بــه ارث می بــرد‪.‬‬ ‫اگرچــه در اییــن زرتشــت از حقــوق مســاوی‬ ‫زن و مــرد ســخن بــه میــان امده اســت‪ ،‬امــا‬ ‫در عصــر ساســانی زن از حقــوق مســاوی‬ ‫بهــره نمی بردنــد و قربانــی تفســیرهای‬ ‫غلــط و بدبینی هــای نادرســت می شــد؛‬ ‫امــا ایــن را هــم بایــد در نظــر داشــت کــه‬ ‫زنــان ســرزمین ایــران نســبت بــه زنــان‬ ‫ســرزمین های اطــراف از حقوقــی نســبتا‬ ‫عادالنــه برخــوردار بودنــد و بــا گــذر زمــان‬ ‫می تــوان شــاهد پیشــرفت و گســترش‬ ‫دیــدگاه در خصــوص حقــوق زنــان بــود‪.‬‬ ‫منابع‪:‬‬ ‫بارتلمــه کریســتن‪ .‬زن در حقــوق‬ ‫ساســانی‪ .‬ترجمــه ناصــر الدیــن صاحــب‬ ‫الزمانــی‪ .‬بنــگاه مطبوعاتــی‪۱۳۳۷ .‬‬ ‫پیرنیا حســن‪ .‬ایران باســتان‪ .‬نشــر علم‪۱۳۷۳ .‬‬ صفحه 46 صفحه 47 ‫سال دوم_ شماره ی سوم _ اردیبهشت ‪98‬‬ ‫�‬ ‫ﺣ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫روز �ر�دا �ﺖ ﻢ ا و ﻘا ﻢ �دو ی و ﭘا�د ﺖ زﺑان �ر ی � ی ﺑاد‬ ‫‪48‬‬ صفحه 48